Twarze anioła. wybrane zagadnienia z poezji współczesnej

Teksty, które tu przywołuję, mogłabym właśnie tak podzielić. Jedne napisane są z wiarą, iż jest coś takiego, jak anielska rzeczywistość, transcendentna wobec człowieka, oddziałująca na niego, pewien wzór i przeznaczenie, powołanie i los, do których człowiek winien się odnosić.

Większość tego typu utworów nie mówi niczego nowego o aniele, niczego, czego już byśmy nie wiedzieli – przywołują go w funkcji stróża, opiekuna narodu, przewodnika ku (religijnie pojętemu) dobru, potwierdzają anielskim autorytetem pewien wcześniej przyjęty system wartości.

w głównej mierze figury świętych, Maryi, aniołów, Jezusa, apostołów są wtedy wprowadzane w ich ściśle skonwencjonalizowanym znaczeniu, utartym i schematycznym, nie poszerzają pola semantycznego użytkowanych figur, bowiem nie o taki zabieg autorom chodzi.

Anioł staje się uwidocznionym znakiem przedwiecznego porządku i oczywiste jest, do kogo odsyła. Jego objawiane obietnice, choć są odwleczone, posiadają dużą gwarancję spełnienia. Druga grupa wierszy, które bardziej mnie ciekawiły, przywołuje anioła o zaskakujących znaczeniach, nieraz przełamujących schematyczne użycia.

Wprowadzają one jego figurę w nowe konteksty albo sięgają do zapomnianych atrybutów, gdy anioł służy nie nazywaniu relacji wertykalnej, lecz horyzontalnej, i jawi się jako „ergonomiczna" figura dla nazwania przejścia i transgresji nie ku transcendencji, ale ku innemu człowiekowi lub „tylko" sobie samemu czy szeroko pojętej kulturze.

To taki rodzaj anioła, który wskazuje drogę przejścia, więc nie jest przywoływany w swojej „istocie", ale jako metafora przemiany, której podlega każdy człowiek. Anioł bywa retoryczną figurą, która z definicji zwiera pewien naddatek.

Staje się wtedy znakiem, który podlega interpretacji, by móc być „rozumiany". Ten naddatek nie musi posiadać sakralnego namaszczenia. Stąd w analizowanych wierszach znajdują się dwa kierunki ruchu: najczęstszy – od człowieka do anioła i – nie tak lubiany – od anioła do człowieka.

Anioł pojawia się jako wzór, cel przemiany („przerobić w anioły") albo jako ktoś, kto schodząc z ważnym przekazem, staje się człowiekiem. Ta przemiana da się odczytać niemal dosłownie – taki anioł opowiada świat nie swój, lecz człowieka.

Staje się znakiem, którego zgłębianie mówi więcej o tym, w jaki sposób opowiadamy siebie, konstruujemy i rozumiemy „ludzki świat". Aby odpowiedzieć sobie na pytanie o figurę anioła dziś, w literaturze współczesnej, trzeba równocześnie odpowiedzieć na pytanie o literaturę religijną i niereligijną, o związki religii i sztuki, czy – węziej – chrześcijaństwa i sztuki.

Oczywiste jest, że literatura, która korzysta z postaci (motywu, tropu, figury) tego duchowego posłańca, w jakiś sposób pozostaje w kontekście literatury religijnej (choć niekoniecznie sakralnej i potwierdzającej religijne spojrzenia.

nawet gdy anioł jest pozbawiany transcendencji, przywołuje ją aluzją, metaforą, sugestią, „samym sobą"). Jeśli daje się odczytywać jako bluźnierczy rewers teologicznych prawd, jest to realne przez pamięć o „pierwszym" znaczeniu i tylko w odniesieniu do angelologicznych źródeł można mówić o odwracaniu toposu, motywu czy zmianie znaczenia.

Dlatego gdy anioł przywołany w literackich tekstach jest kompletnie „uczłowieczony" i zdesakralizowany, możemy to orzec tylko wtedy, kiedy pamiętamy, że nie jest on człowiekiem i pozostaje związany ze sferą sacrum, z której się bezpośrednio wywodzi.

Innymi słowy, trzeba zachować pamięć tego paradygmatu myślenia o świecie i człowieku, w którym anioł „się urodził" i wciąż jest obecny. Nierozstrzygniętym pytaniem też będzie, dlaczego w wierszach dalekich od katechetycznej poprawności to właśnie anioł staje się figurą sensu (znaczenia) (Ze Wstępu).