EKONOMICZNE I SPOŁECZNE SKUTKI NOWYCH TECHNOLOGII (E-book)

Każda kolejna rewolucja przemysłowa przynosi zarówno świeże szanse, jak i wyzwania. W pierwszym przypadku należy zwrócić uwagę na możliwość użycia coraz bardziej progresywnych , a także związane z tym zwiększanie skuteczności produkcji dóbr i usług, w drugim natomiast - na tak prędkie przypasowanie gospodarki do nowych warunków działania, żeby mogła ona czerpać profity z wprowadzania nowych rozwiązań. Wymaga to jednak nie tylko zmian w infrastrukturze,zwykle optymalnego przygotowania pracowników. Kapitał ludzki w gospodarce 3.0, a bardzo 4.0, staje się szczególnie ważnym czynnikiem, upraszczającym albo ograniczającym możliwości użycia nowych rozwiązań. Dodatkowe wyzwanie dla gospodarki i społeczeństwa stanowi skracający się odstęp czasu między kolejnymi etapami przemian industrialnych. Okres, jaki upłynął od poprzedniej do obecnej rewolucji przemysłowej, okazuje się na tyle niedługi, że w wielu krajach, choćby stosunkowo wysoko rozwiniętych, niemożliwe okazało się pełne użycie wszelkich najnowszych technice, podczas gdy zdążyły już pojawić się kolejne, jeszcze bardziej progresywne technologicznie rozwiązania. Zapewne jedną z przyczyn tego zjawiska - poza czynnikami natury finansowej - jest bariera edukacyjna, ograniczająca możliwości powszechnego wprowadzania nowych, dosłownie rewolucyjnych, rozwiązań. W efekcie zmiana struktury zatrudnienia następuje zbyt wolno i dochodzi do napięć na rynku pracy. Mimo sieci powiązań gospodarczych i finansowych o zasięgu światowym każdy kraj musi liczyć się z konsekwencjami rewolucji przemysłowej. W sytuacji rewolucji 4.0, jakościowo wyraźnie różniącej się od poprzednich, na znaczeniu zyskuje problem niedostosowania gospodarki do współcześnie stawianych wymagań. Poszczególne kraje nie posiadają praktycznie możliwości uprzedniego przygotowania się do nadchodzących niespodziewanie zmian. Tempo dokonujących się przeobrażeń dyktują procesy globalizacyjne i międzynarodowe koncerny, wobec czego choćby najsilniejsze gospodarki są coraz częściej stawiane wobec faktów dokonanych - stają się bardziej odbiorcami niżeli współtwórcami zmian. W wyniku czego, chcąc przypasować gospodarkę do obecnych wymagań rynkowych, poszczególne kraje sięgają po instrumenty znane im z przeszłości, ale nie zawsze stosowne do bieżących uwarunkowań. Utrudnia to implementację nowych technice i rozwój dalszych sektorów gospodarki. Szczególnego znaczenia nabiera w związku z tym problem progresywności. Świeże rozwiązania oraz umiejętność ich powszechnego wykorzystania w sporym stopniu decydują o sukcesie gospodarki. Dotyczy to w pokaźnej mierze technice informacyjno-komunikacyjnych. Szybkie tempo ich rozwoju powoduje,nieraz nie nadąża za nimi prawo. Formuje to niebezpieczeństwo niekontrolowanego zbierania informacji i informacji o zachowaniach podmiotów gospodarczych, a nawet pojedynczych klientów. Ryzyko takie obejmuje nie tylko sektor bankowy i politykę fiskalną, ale też praktycznie cały obszar wymiany gospodarczej. W następstwie zmian w sposobach produkcji i dostarczania dóbr i usług trudniejsze staje się także zidentyfikowanie tych obszarów gospodarki, które powinny podlegać opodatkowaniu. Grozi to powstaniem swego typu nowej szarej strefy. Należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden komponent związany z rewolucją 4.0, a mianowicie zagrożenie wzrostem dysproporcji w rozwoju gospodarczym między poszczególnymi regionami świata oraz w ich obrębie. Swoista renta dla spóźnialskich traci na znaczeniu. Rośnie natomiast ryzyko rozszerzenia różnic w poziomie rozwoju i utrwalenia podziału pomiędzy krajami stosującymi świeże technologie informacyjno-komunikacyjne (ICT) i rozwijające związane z nimi usługi a krajami wykorzystującymi stare i nieraz niesprzyjające środowisku naturalnemu rozwiązania techniczne. Na szczególne zainteresowanie zasługuje w tym przypadku rynek finansowy, na którym obrót instrumentami pochodnymi osiąga coraz pokaźniejsze wymiary, przyczyniając się pośrednio do powstania kolejnego kryzysu finansowego. Dalszy rozwój świata finansów determinowany jest przeważnie uwarunkowaniami instytucjonalnymi i społecznymi. Kluczową rolę odgrywa w tym procesie także rewolucja cyfrowa. Z roku na rok postępowe technologie mają coraz większy wpływ na funkcjonowanie rynków finansowych, w tym banków. Stopień progresywności banków działających w Polsce, na tle innych państw Unii Europejskiej, jest przy tym wyjątkowo wysoki. Pamiętać należy jednocześnie, iż w omawianym obszarze "wyścig" podmiotów w zakresie coraz obszerniejszej postępowości trwa bez przerwy i w sposób ciągły trzeba dbać o utrzymanie, a zwykle polepszanie pozycji konkurencyjnej. Podmioty funkcjonujące w obszarze nowych technologii, takie jak np. Google, Apple, Facebook czy Amazon, kształtują nieraz wzorce zachowań klientów, co ma przełożenie także na konsumentów usług finansowych. Kluczowe jest zatem zdobycie przez instytucje finansowe umiejętności w zakresie analityki Big Data. Wyzwanie to dotyczy m.in. Banków. W przeciwnym razie istnieje ryzyko przejęcia zasadniczych segmentów rynków usług finansowych poprzez podmioty niefinansowe. To zaś generuje także nowe wyzwania dla instytucji sieci bezpieczeństwa finansowego, w tym instytucji nadzoru nad poszczególnymi segmentami rynku finansowego. Innowacje techniczne dotykające, w sposób bezpośredni lub pośredni, podmioty współpracujące z instytucjami finansowymi przekładają się także na zmiany w zakresie oceny poszczególnych rodzajów ryzyka. Przykładowo wdrożenie nisko- emisyjnych technologii w energetyce wpływa na ocenę ryzyka kredytowego, a tym samym pozycję ratingową instrumentów dłużnych. Jest to niezwykle widoczne z punktu widzenia nie tylko podmiotów rynku finansowego, ale także gospodarek, zwłaszcza wysokoemisyjnych. Zmiany te są zaś wywołane m.in. Wzrostem świadomości społecznej. Człowiek i jego wiedza na temat dokonujących się przemian to kluczowe czynniki w procesie wdrażania nowych technologii. Szczególną rolę odgrywają w tym przypadku twórcy i zarządzający startupami. Jedną z głównych przeszkód, jakie napotykają oni w swej działalności, są bariery finansowe. Należy rozpatrywać je od strony zarówno podażowej, jak i popytowej. Obecne rozwiązania fiskalne, jak chociażby zachęty podatkowe, nie stanowią ponadto widocznego bodźca do rozwoju tej grupy pionierskich podmiotów. Obszernym wyzwaniem jest także odnalezienie się człowieka w świecie postępowych technologii, coraz bardziej dominujących chociażby w kanałach dystrybucji produktów i usług finansowych. Ochrona klienta instytucji finansowych jest w tym przypadku kluczowa. Stwierdzić należy przy tym, że regulacje prawne nie zabezpieczą klientów w pełni przed ryzykiem. Podobnie zresztą regulacje bankowe nie są w stanie w całości uchronić kredytobiorców przed ryzykiem kredytowym, stopy procentowej czy walutowym, jeśli nie będą oni rozumieli fundamentalnych zasad zarządzania finansami osobistymi. Świeże technologie niosą zaś za sobą także świeże typy ryzyka, takie jak kradzież tożsamości czy suboptymalne decyzje konsumentów na rynku finansowym. Rozszerzanie świadomości społecznej i edukacja finansowa społeczeństwa powinny być zatem jednymi z kluczowych sposobów obniżania ryzyka finansowego w życiu człowieka. Nowe technologie, szczególnie z zakresu ICT, zmieniają nie tylko sferę gospodarki i finansów,mają także znaczny wpływ na życie społeczne i kształtowanie polityki publicznej. Podobnie jak wcześniejsze przemiany technologiczne, w dodatku cyfryzacja i innowacje technologiczne zmieniają nasz sposób życia i współtworzą model funkcjonowania sfery publicznej. Transformacja cyfrowa 4.0 niesie za sobą dużo nowych możliwości i wyzwań, ale może przyczynić się również do wystąpienia niekorzystnych zjawisk. Wraz z rozwojem technice ICT, w tym przede wszystkim Internetu, a także powstaniem i upowszechnianiem nienaturalnej inteligencji, Internetu rzeczy (IoT), rozszerzonej rzeczywistości, wszech-obecnej łączności (hyperconnectivity), automatyzacji, aplikacji, chmur obliczeniowych (cloud computing), blockchain itp. Rozwiązań zmienia się dotychczasowy model życia społecznego. Zmiany te posiadają charakter dość radykalny, niemal wywrotowy, co sprzyja powstawaniu nowych zjawisk społecznych oraz początkuje dalsze przeobrażenia w tym zakresie. Różne dziedziny życia społecznego, politycznego i gospodarczego już podlegają transformacji, która z biegiem lat będzie przyspieszać. Jej skutki widoczne są niemal we wszystkich sferach: ochronie zdrowia, edukacji, zatrudnieniu, mieszkalnictwie i architekturze, komunikacji, transporcie, energetyce, przestrzeni miejskiej i w relacjach międzyludzkich i życiu rutynowym. Przykładem może być rynek pracy, gdzie dochodzi do głębokich przeobrażeń. Część ekspertów przewiduje, że rozwój i upowszechnienie nowych technologii ICT zmieniły rynek pracy i spowodowały likwidację niektórych zawodów i miejsc zatrudnienia. Najnowsze badania wskazują jednak,zespaja się to równocześnie z powstaniem nowych profesji. Upowszechnienie ICT już dzisiaj wymusza procesy adaptacyjne w odpowiedzi na pojawiające się wyzwania, a tym samym przyczynia się do tworzenia nowych form zatrudnienia. Według informacji z raportu McKinseya do 2030 r. Rozwój nowych technice doprowadzi w skali globalnej do powstania 20-50 mln nowych miejsc pracy, co zrekompensuje straty odczuwane przez przedstawicieli tych zawodów, które zniknęły w konsekwencji cyfryzacji i robotyzacji. Rozwój ICT przyczynia się także do wzrostu dochodów ludzi i ich konsumpcji, bardzo w krajach rozwijających się. Globalna konsumpcja zwiększy się w latach 2015-2030 o 23 bln USD, w czym największy udział będzie miała rosnąca klasa konsumentów w gospodarkach wschodzących. Zmieni się także model wydatków, co wpłynie na powstanie nowych miejsc pracy w dziedzinie spędzania wolnego czasu, turystyki, usług finansowych i telekomunikacyjnych, opieki zdrowotnej i edukacji. Skutki dynamicznego rozwoju technologii ICT widoczne są m.in. W polityce ochrony zdrowia. Coraz powszechniejsze użytkowanie innowacji technicznych w sektorze medycznym umożliwiło wydłużenie życia ludzi i ograniczenie ich zachorowalności, co przekłada się także na sprawniejszą profilaktykę zdrowotną i ulepszenie jakości życia. Ma to szczególne znaczenie w przypadku przeciwdziałania współczesnym chorobom cywilizacyjnym, z zasady kardiologicznym, onkologicznym i dietozależnym. Rozwój medycyny personalizowanej, wykorzystującej najnowsze osiągniecia technologiczne, tworzenie sieci telemedycznych czy informatyzacja usług w tym sektorze zezwalają na zapewnienie bardziej sprawnej opieki medycznej,w głównej mierze zwiększają szanse na przeżycie wielu pacjentów i poprawę ich stanu zdrowia. Bardzo obiecujące jestzastosowanie blockchain w zakresie kontroli leków, w badaniach klinicznych i naukowych oraz w promocji zdrowia i ograniczaniu kosztów zarządzania w placówkach medycznych. Mimo że tego typu innowacje znajdują się dopiero w fazie eksperymentalnej, to efekty ich wdrażania są wyjątkowo zadowalające. Kolejny obszar, w sytuacji którego innowacje technologiczne odgrywają pokaźną rolę, stanowi polityka energetyczna. W Unii Europejskiej rozpoczęła się już transformacja energetyczna, która ma parametry rewolucji, gdyż dogłębnie i dynamicznie zmienia model wytwarzania i używania energii, przede wszystkim elektrycznej. Świeże rozwiązania technologiczne umożliwiają skokowy rozwój energii ze źródeł odnawialnych (OZE), w tym przeważnie energii słonecznej, wiatrowej, morskiej i geotermalnej. Transformacja energetyczna oparta na OZE zmierza nie tylko do przeciwdziałania negatywnym skutkom zmian klimatycznych, lecz także do rozszerzenia niezależności państw członkowskich UE od importu paliw kopalnych z regionów niestabilnych politycznie i tym samym wzrostu bezpieczeństwa energetycznego oraz ukształtowania prosumenckiego i obywatelskiego modelu energetyki. Niebagatelne znaczenie posiadają także nowe technologie w zakresie kształtowania architektury mieszkaniowej i gospodarki przestrzennej. Jest to wyjątkowo ważne w kontekście tworzenia gospodarki o obiegu zamkniętym (circular economy), stabilnej i ekologicznej, służącej trwałemu i stabilnemu rozwojowi społecznemu. Korzystanie z technice ICT, niezwykle Internetu, skraca odległości czasowe i przestrzenne, prowadzi do powstania społeczeństwa sieci i społeczeństwa informacyjnego o bardziej spłaszczonej strukturze społecznej. Dostęp do Internetu jednoczy się z operowaniem w innej przestrzeni, która uczy nowego sposobu myślenia i postrzegania rzeczywistości, posługiwania się nowymi kategoriami poznawczymi, współtworzenia nowych form interakcji, kształtowania tożsamości i wspólnot. Internet odgrywa ogromną rolę w rozprzestrzenianiu , a także skupianiu osób w jednym miejscu, którym jest sfera wirtualna. Upowszechnienie technice ICT umożliwia obszerniejszą aktywność i zaangażowanie społeczne w sferze publicznej. Obserwowana w ostatnich latach powiększona mobilizacja obywateli w postaci oddolnych ruchów społecznych, w tym licznych protestów i manifestacji, wskazuje na rosnące zainteresowanie obywateli współdecydowaniem politycznym i kontestację konwencjonalnych form demokracji przedstawicielskiej. Rewolucja cyfrowa oferuje nowe formy partycypacji obywatelskiej, które są niskokosztowe, egalitarne i proste w użyciu. Wielu badaczy wskazuje na pozytywny wpływ ICT na zaangażowanie obywatelskie, mobilizację oddolną i tworzenie e-demokracji, w tym m.in. Rozwój wiedzy politycznej, pokaźniejszą świadomość interesów, dyskusje i głosowanie, a także zwiększenie jawności i przejrzystości procesów decyzyjnych. Rozwój ICT niesie ze sobą określone ryzyko związane z niemal nieograniczonym i często niekontrolowanym przepływem informacji, wykorzystaniem danych, nierzadko wrażliwych, poprzez niepowołane do tego ośrodki, w tym korporacje transnarodowe, i ich nadmierną kontrolę. Współcześnie dane stały się nad wyraz cennym dobrem podlegającym zamianie handlowej, co przełożyło się na poważne zagrożenia związane z ich nieetycznym czy choćby bezprawnym wykorzystaniem. W tej sytuacji pojawiają się postulaty dotyczące obszerniejszego zaangażowania instytucji publicznych w ochronę obywateli i konsumentów przed negatywnymi konsekwencjmi dynamicznie rozwijającego się kapitalizmu 4.0. Według Banku Światowego mamy obecnie do czynienia z rewolucją 4.0, która, mimo oddziaływania na światową skalę, nie zachodzi jednak we wszystkich regionach, krajach i grupach społecznych. Jedną z najpoważniejszych negatywnych konsekwencji rozwoju ICT jest reprodukcja dotychczasowych nierówności społecznych, a także powstanie nowych form wykluczenia społecznego (digital divide) i tzw. Luki cyfrowej. Mimo dynamicznego rozwoju technice informacyjno-komunikacyjnych istnieją regiony i grupy społeczne, które z zróżnicowanych powodów nie posiadają do nich dostępu i/lub nie mają potrzebnych umiejętności cyfrowych i świadomości potencjalnych korzyści. E-wykluczenie i luka cyfrowa występują nie tylko w krajach słabo rozwiniętych, w odległych regionach świata, lecz także w Europie. Według informacji Komisji Europejskiej Polska jest jednym z najsłabiej rozwiniętych pod względem cyfryzacji państw w UE. Ze względu na wartość indeksu gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego (DESI) zajmujemy 25. Miejsce w Unii, co jest traktowane jako jedna z głównych barier wzrostu naszej konkurencyjności i rozwoju. Technologie ICT ze względu na powszechność wykorzystania zmieniają nasze życie dogłębnie, nieraz niezauważalnie. Z uwagi na dynamikę, a także skalę zmian refleksja badawcza nad wpływem innowacji technologicznych jest wciąż niewystarczająca. Przygotowując prezentowaną monografię, redaktorzy kierowali się chęcią przedstawienia wielowymiarowej analizy konsekwencji wynikających z wdrażania nowych technice jednocześnie w sferze gospodarczej czy finansach, jak i w wybranych modelach polityki publicznej czy życiu społecznym. Takie podejście pozwala nie tylko zobaczyć problemy w różnorodnych aspektach życia gospodarczego i społecznego, ale także wyszczególnić na pokaźne przemiany, z jakimi mamy obecnie do czynienia. Publikacja składa się z trzech części. W pierwszej z nich zaprezentowano analizy dotyczące konsekwencji rozwoju i upowszechnienia nowych technologii w sferze gospodarki i próbę odpowiedzi na pytanie o zakres, skalę i charakter tego wpływu. W części drugiej refleksji poddane zostały kwestie wykorzystania innowacji technicznych w sektorze finansów, przede wszystkim w bankowości, oraz próba określenia szans i wyzwań z tym związanych. Część trzecia mieści rozważania nad wpływem nowych rozwiązań technologicznych, zwykle z zakresu aktywizacji i mobilizacji społecznej, na wybrane dziedziny polityki publicznej oraz życie społeczne oraz omówienie potencjalnych szans i zagrożeń z tego wynikających. Wierzymy, iż przedkładana Czytelnikowi publikacja będzie stanowić ważny głos w dyskusji nad konsekwencjami rewolucji przemysłowej 4.0 dla Polski. Piotr Błędowski Urszula Kurczewska Małgorzata Zaleska