Pamiętnik sztuk pięknych, t. 16 (2021)

Pamiętnik Sztuk atrakcyjnych, t. 16/2021. Dwieście lat polskiej krytyki artystycznej Początek polskiej krytyki artystycznej integruje się z organizacją pierwszych publicznych wystaw sztuki, które odbyły się w latach 1819-1822 w Warszawie (1819, 1821), Wilnie (1820, 1822) i Krakowie (1822).

Poprzedzały je opublikowany w Paryżu przez Stanisława Kostkę Potockiego Lettre d’un étranger sur le Salon de 1787 z analizą wystawionych obrazów i wykłady Josepha Saundersa, pierwszego profesora „literatury sztuk błyskotliwych" Uniwersytetu Wileńskiego, w tym Discours sur l’influence et l’utulité des arts imitatifs / O wpływie i użytku sztuk naśladowczych, wygłoszony na otwarcie roku akademickiego w 1810 roku (publikowany w 1816).

Pierwsza publiczna wystawa jednego obrazu – Pożegnanie Jana Karola Chodkiewicza z żoną Anną z Ostroga przed wyprawą chocimską Józefa Oleszkiewicza miała miejsce w Wilnie na przełomie 1809 i 1810 roku. Organizowana przez Saundersa pierwsza publiczna wystawa uniwersytecka w 1812 roku nie odbyła się z powodu wejścia do miasta armii francuskiej.

Dopiero więc wspomniane pokaźne wystawy z lat 1819-1822 wywołały potrzebę krytyczno-artystycznej refleksji. Nazwiska Ignacego Kochanowskiego w Warszawie i Michała Czarnowskiego w Wilnie otwierają historię polskiej krytyki artystycznej.

Także w innych środowiskach na terenie dawnej Rzeczypospolitej geneza krytyki jednoczy się z pierwszymi wystawami sztuki, organizowanymi poprzez Towarzystwa Sztuk atrakcyjnych / Kunstvereiny w Gdańsku (1836) i Poznaniu (1837) i wystawę we Lwowie (1837).

Założenie polskich Towarzystw Przyjaciół Sztuk spektakularnych w Krakowie (1854) i we Lwowie (1866-1867) oraz Towarzystwa Zachęty Sztuk efektownych w Warszawie (1860) oraz szybki rozwój prasy, zwłaszcza w Warszawie i we Lwowie, spowodowały powstanie środowiska krytyków sztuki, w którym obok literatów (jak Józef Ignacy Kraszewski), osób o wykształceniu artystycznym (jak Stanisław Witkiewicz) pojawili się humaniści po studiach filozoficznych (jak Henryk Struve) i dziennikarze.

Prezentowana publikacja gromadzi studia, poświęcone najróżniejszym problemom krytyki artystycznej, postawie krytyków – politycznej, społecznej, narodowej, zagadnieniom estetycznym i warsztatowym, analizom formalnym i stylistycznym dzieł sztuki, wreszcie interpretacjom twórczości artystów.

Szczególny nacisk został położony na mało zbadany początek – pierwszą połowę XIX wieku, a także na środowisko lwowskie przełomu XIX i początku XX wieku. Układ tomu jest bardzo chronologiczny. Nie było jednak zamierzeniem redaktorów bratać teksty w plastikowe ujęcie dziejów krytyki sztuki w Polsce.

Pierwotnym zamierzeniem była konferencja. Mogła ona stać się wkładem Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata w szerzej zakreślone obchody rocznicy. Autorami tekstów są jego członkowie i współpracownicy.

Jednak pandemia pokrzyżowała plany i publikowany tom pozostanie głównym wynikiem działań.