Schodami w górę, schodami w dół

Rzecz rozgrywa się latem 1939 roku. Za miejscem akcji, nieistniejącym podtatrzańskim miasteczkiem na Podbaziu, kryje się oczywiście Zakopane. Swego czasu spór czy za bohaterami książki stoją autentyczne osobistości przedwojennego Zakopanego (m.in. Maria Kasprowiczowa, Karol Stryjeński) i kogo w związku z tym autor obraził i pomówił, czy też może raczej Choromański nadał postaciom literackim tylko pewne ich atrybuty, rozgrzewał do białości – i to nie tylko krytyków literackich. Dziś – gdy emocje opadły – rozgryzanie tajemnicy kto jest kim, nadal dodaje czytaniu pikanterii, lecz nie przeszkadza już delektować się samą powieścią.

Bohaterowie książki, mieszkańcy kurortu na Podbaziu – takiego Davos w miniaturze – to podleczeni gruźlicy, ich lekarze oraz interesujący wykolejeńcy. Plotkują, piją, grają w karty i żyją w nietypowych związkach. Miewają – jak się okaże – dość paskudne tajemnice i wiodą podwójne życie. Przybyszem, a zarazem narratorem jest młody artysta Nitonicki spędzający tu wakacje i utrzymujący się z malowania portretów. Autentyzmu postaci narratora dodaje fakt, że sam Choromański nie tylko w młodości niemało malował i rysował, ale i poprzez całe życie przyjaźnił się z malarzami (m.in. Z Rafałem Malczewskim).

Schodami w górę, schodami w dół można czytać na wielu stopniach. To nie tylko uniwersalna powieść obyczajowo-psychologiczna z elementami erotycznymi i frapującą intrygą kryminalną, które składają się na przenikliwe i zarazem zabawne studium funkcjonowania drobnej i specyficznej społeczności. To także zatrzymany w wyraziście plastycznym kadrze obraz świata, który gwałtownie i bezpowrotnie zniknął w chwili wybuchu II wojny światowej. Wreszcie to na dodatek brawurowa literacka zabawa konwencjami, jak napisała Hanna Kirchner: „Struktura świata jest bo­wiem dla Choromańskiego totalnie groteskowa — jak dla Witkacego i Gombrowicza. Jeśli jest to Go­gol Polski międzywojennej, to taki, który przeszedł wtajemniczenie w Kafkę i Dostojewskiego.” (Diabli wiedzą co, czyli Choromański, 1973).