Kolektywizm w rosyjskiej interpretacji świata - od słowianofilskiej utopii wspólnotowości do putinowskiej kategorii narodowości rosyjskiej (Naukowe Wydawnictwo IVG)

"Link do Spisu treści:

http://www.wydawnictwoivg.pl/attachments/File/Kolektywizm_w_rosyjskiej_interpretacji___wiata_st.pdf

WSTĘP

Kolektywizm, roztopienie jednostkowego „Ja” we wspólnotowym „My” stanowi nienaruszalny komponent rosyjskiego zaprogramowania kulturowy. Jako integralny składnik tożsamości rosyjskiej wywiera wyraźny wpływ na współczesny kształt rosyjskiej idei narodowej konstruowanej na fundamencie cywilizacyjno-kulturowej odmienności między kolektywistyczną Rosją a zindywidualizowanym, zatomizowanym Zachodem. Analiza kolektywistycznego typu w myśli rosyjskiej oraz ukazanie trwałości kolektywnej orientacji w procesie konsolidowania tożsamości narodu rosyjskiego jest widoczna ze względu na swoją aktualność i potencjał inspirujący wyznaczanie priorytetów politycznych we współczesnej Federacji Rosyjskiej.

Wiktor Jerofiejew, współczesny pisarz rosyjski, reprezentant nurtu postmodernistycznego zdefiniował sedno rosyjskiego kolektywizmu. Według Wiktora Jerofiejewa „rosyjskie Ja nie jest przystosowane do samodzielnego życia. Stąd nie „ja” kształtuje ideę „my”; to „my” przemawia i manifestuje.”[1] Jedyną formą efektywnego istnienia jest istnienie w kolektywie – zjednoczonym molochu narodowym. Trafność diagnozy odzwierciedla naturalną, wpisaną w rosyjski kod kulturowy tendencję kolektywistyczną, która przejawia się w dążeniu do osiągnięcia nienaruszalnej jedności. Podporządkowanie jednostki kolektywowi cechuje niemal każdy okres rosyjskiej historii. Najszczególniej specyficznymi źródłami, czy także przejawami rosyjskiego charakteru kolektynego jest refleksja konserwatyzmu wspólnotowego słowianofilstwa konwencjonalnego. Kolektywizm przejawia się w przeciwstawieniu naturalnych więzi wspólnotowych zracjonalizowanym, zindywidualizowanej kulturze zachodniej. Innym przejawem rosyjskiej idei, w formie zdesakralizowanej jest bolszewicki projekt kształtowania mentalności totalnie podporządkowanej ideologicznemu dyktatowi partii – awangardy – wyrazicielkich dążeń oraz narodowej świadomości. Komunistyczne pozbawienie jednostki podmiotowości wyrażało się w próbach kształtowania nowej, podporządkowanej mentalności człowieka – śrubki, bytu zniewolonego w ponad indywidualnym bycie państwowym. Wiodąca idea podporządkowania jednostki kolektywowi i wartościom identyfikowanym jako rosyjskie jest pokaźnym wyznacznikiem polityki Federacji Rosyjskiej. Przywrócenie kategorii narodowości rosyjskiej, której wyjątkowy charakter jest zdeterminowany szacunkiem względem konwencjonalnych wartości, jednoznacznej tożsamości cechuje współczesną, putinowską konsolidację konwencjonalnego kodu „My - naród rosyjski.” Rosyjskość może być wyrażona tylko w jakości kolektywnej. Rosyjskie Ja, które nie istnieje samodzielnie odnajduje siebie jako część kolektywu, wyraża się przez istnienie kolektywne. Równocześnie w sytuacji refleksji słowianofilskiej, jak i radzieckiej idei kształtowania poczucia wyższości kolektywu nad zdegenerowanym indywidualizmem, jednostka jawi się jako fragmentaryczny element podporządkowany idei sprawnego funkcjonowania społecznej całości. Rozumienie źródeł, wszechobecności pierwiastka kolektywnego w tradycji rosyjskiej jest konieczne do właściwego rozpoznania odmiennego zaprogramowania kulturowego, w którym ogromną rolę odgrywa soborowy charakter Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Istotę zagadnienia źródeł kolektywizmu rosyjskiego zaprezentowano w trzech rozdziałach. Układ pracy prezentuje najważniejsze źródła rosyjskiego kolektywizmu w interpretacji świata. W pierwszym rozdziale omówiono kompleksowo archetypiczną słowiano-filską orientację filozoficzną wartościującą czynnik wspólnotowy i podkreślający odrębność cywilizacyjną Rosji.

Głównym punktem odniesienia z zakresu literatury przedmiotu stanowiła praca Andrzeja Walickiego „W kręgu konserwatywnej utopii” i „kształt myśli rosyjskiej. Od oświecenia do renesansu”, oraz prace Andrzeja de Lazari, jak na dodatek Mariana Brody – nad wyraz w kontekście analizy bolszewickiego wariantu kolektywnej tożsamości rosyjskiej. Materiał analityczny pracy stanowią też teksty źródłowe koryfeuszy słowianofilstwa klasycznego, teoretyków marksizmu-leninizmu, w tym w dodatku Włodzimierza Lenina, natomiast w rozdziale III podstawą analizy są raporty Ośrodka Studiów Wschodnich im. Producent Karpia, a także programowe dokumenty Władmira Putina. Praca została podzielona na trzy rozdziały koncentrujące się na najistotniej reprezentatywnych przykładach rosyjskiego, zorientowanego kolektywistycznie widzenia otaczającej rzeczywistości. Rozdział I ukazuje złożony charakter filozoficznej refleksji nad rosyjskim pojmowaniem kolektywności i jej znaczenia dla zachowania specyfiki cywilizacyjnej przestrzeni rosyjskiej. Zarysowanej w rozdziale pierwszym definicji kolektywności dopełnia słowianofilska krytyka Zachodu identyfikowanego z dezintegrującym indywidualizmem, a także izolowaniem człowieka od więzi z kolektywem. W rozdziale tym zarysowano także ramy świadomości rosyjskiej i naczelnego problemu rosyjskiego – identyfikacji relacji na linii kolektywistyczna-klasyczna Rosja i zindywidualizowany, racjonalistyczny Zachód. Analizując słowianofilskie rozważania dotyczące kolektywistycznego rysu tożsamości rosyjskiej uwzględniono namysł nad rosyjską wspólnota gminną – obszcziną – archetypiczną dla rosyjskiego kolektywizmu, jak też cerkiewną zasadą soborowości – luźnej jedności, dobrowolnego spełnienia w kolektywie. Rozdział II poświęcono analizie kolejnego źródła kolektywizmu w rosyjskim postrzeganiu świata, krańcowo odmiennego od słowianofilskiej refleksji nad tradycyjnym zdeterminowanym charakterem rosyjskiej wspólnotowości. Idea bolszewickiego eksperymentu społecznego inspirowała próby ukształtowania nowej – kolektywnej, podporządkowanej, sterowanej od górnie mentalności „My - narodu radzieckiego”. Podstawą podjętych w rozdziale rozważań jest literatura dzieł Włodzimierza Lenina – twórcy idei marksizmu – leninizmu, jak również czołowych przedstawicieli nurtu „wychowania człowieka dla kolektywu” – Nadieżdy Krupskiej i Antoniego Makarenki. Inną widoczną pozycję, na którą powołano się w rozdziale jest książka Michała Hellera „Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki?” Początek rozdziału drugiego trafktuje o źródłach, potencjalnych inspiracjach bolszewickiego, socjalistycznego kolektywizmu – uspołecznienia Ja. Jako archetypiczne dla bolszewickich projektów kształtowania kolektywnej świadomości narodu radzieckiego uznaje się narodnickie refleksje nad wspólnotowością i sztandarowe dzieło Mikołaja Czenyszewskiego „Co robić?”. Koncepcja nowych ludzi – rozumnych egoistów oddanych sprawie rewolucji, poświęconych służbie kolektywnej jakości stanowi jedną z inspiracji bolszewickiego projeku kształtowania pdoporzdkowanej mentalności homo sovieticusa – radzieckiego nadczłowieka. W rozdziale drugim wyznaczono na główne cechy ksztatłowania jednostki jednowymiarowej zniewolonej przez kolektyw. Człowiek radziecki – homo sovieticus kształtowany poprzez moralność socjlistyczną, a także ideologiczną dyktaturę partii jest przedstawiony jako byt o zredukowanej podmiotowości – śrubka przyczyniającą się do sprawnego funkcjonowania machiny komunistycznej solidarności i równości społecznej. W rozdziale podjęto w dodatku próbę analizy wpływu moralności socjalistycznej oraz ideologizacji na kształtowanie kolektywnego rysu tożsamości rosyjskiej. W rozdziale III zaprezentowano współczesną interpretację kolektywizmu w Rosji, a także postulowane poprzez prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira Putina odrodzenie kategorii narodowości identyfikowanej z tradycyjnymi rosyjskimi wartościami, prawosławiem i kultywowaniem postaw patriotycznych. W rozdziale zarysowano współczesną retorykę władz odwołującą się do wartości klasycznych, konserwatywnych, które uzasadniają postrzeganie Rosji i narodu rosyjskiego jako odrębnej, zaprogramowanej na kolektywizm, wywyższenie tradycji oraz duchowości cywilizacji rosyjskiej. Podstawę rozważań w rozdziale III stanowią programowe dokumenty Władimira Putina upubliczniane w okresie od 2006 do 2013 roku oraz opracowania poświęcone charakterowi rosyjskiej tożsamości autorstwa Andrzeja de Lazari, Mariana Brody i innych badaczy kultury oraz filozofii rosyjskiej. W rozdziale wyróżniono znaczene bizantyjskiego rodowodu władzy w procesie konsolidowania kolektywnej tożsamości narodu rosyjskiego. Podjęto próbę ukazania jak silnie na interpretację świata zewnętrznego i kształtowanie tożsamości rosyjskiej oddziałuje istnienie narodowej idei rosyjskiej, która stanowi podstawę obserwowaneego od 2012 roku konserwatywnego zwrotu w polityce Kremla. Innym czynnnikiem sprzyjającym konsolidacji kolektywnej tożsamości narodu rosyjskiego jest eksponowanie cywilizacyjnych antagonizmów. Nowa retoryka władz akcentuje Rosję jako cywilizację – ostoję wartości klasycznych, duchowych, a także kolektywnych oraz przeciwstawia ją zindywidualizowanej, określanej jako wroga wobec Rosji i rosyjskości, cywilizacji zachodniej. W rozdziale dokonano analizy wpływu archetypicznej idei Moskwy Trzeciego Rzymu na kształtowanie kolektywnych, klasycznych postaw w społeczeństwie rosyjskim. Wyznaczono także na istnienie idei rosyjskiej, której podstawę stanowią wartości tradycyjnie rosyjskie, konserwatywne i patriotyczne, jak także dokonano próby identyfikacji roli autorytetu Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej w putinowskim projekcie restauracji kategorii narodowości rosyjskiej. W rozdziale tym skoncentrowano się na analizie współczesnej konsolidacji kolektywnego czynnika rosyjskiej tożamości narodowej, która cechuje narodową retorykę władz na Kremlu. Zakłada się, że rosyjska tożsamość jest zaprogramowana na kolektywizm, wywyższenie jakości kolektywnej ponad indywidualne aspiracje – identyfikowane jako niezgodne z rosyjską specyfiką. Rosyjskie zaprogramowanie na kolektywizm stanowi mechanizm intepretacji otaczającego, zewnętrznego wobec rosyjskości świata. Jest to w dodatku czynnik, który determinuje cykl antagonizacji dwóch typów cywilizacyjno-kulturowych. Cykl ów sprzyja konsolidacji narodowości rosyjskiej, która jest stale obecna w dokumentach programowych Władimira Putina w latach 2006-2014. Praca została poświęcona głównie analizie podstawowych, przystępnych do identyfikacji orientacji kolektywistycznych w myśleniu rosyjskim oraz kształtowaniu percepcji świata zewnętrznego. Kolektywistycznie zaprogramowana Rosja jest przedstawiona jako antyteza zachodniej mentalności przypisującjej nadrządną wartość jednostce jako wartości autotelicznej. Dlatego także celem pracy jest rozpoznanie wyraźnych źródeł rosyjskiego kolektywizmu oraz ekspozycja nadrzędności czynnika kolektywnego – holistycznego jako widocznego elementu perspektywy myślenia o Rosji oraz konceptualizacji przestrzeni rosyjskiej, a także narodu rosyjskiego jako bytu nieszablonowego, realizującego w sposób wspólnotowy własne spełnienie. Wspólnota, podporządkowaie jednostki jakości kolektywnej wyrażanej jako „My - obszczina”, „My - naród radziecki”, „My – naród rosyjski” jest historycznie uwarunkowaną cechą rosyjskości, która również współcześnie stanowi integralny składnik konserwatywnego projektu odrodzenia religijno-moralnego inicjowanego przez rosyjskie władze. "