Marginalia w książce dawnej i współczesnej Uniwersytet śląski (Uniwersytet Śląski)

Rozprawy skategoryzowane w tomie poświęcone są odręcznym zapiskom (pomiędzy innymi o charakterze rzeczowym, dokumentacyjnym, porządkowym, nawigacyjnym, lecz też emocjonalnym i rozrywkowym) w manuskryptach o charakterze literackim bądź użytkowymi i w dziełach opublikowanych i adnotacjom drukowanym.

Autorzy dokonują typologii i cechują marginalia różnie usytuowane w książkach: na marginesach poszczególnych kart, równolegle do tekstu głównego oraz w innych miejscach wewnętrznej struktury książki, stanowiących w szerokim znaczeniu przestrzeń zewnętrzną wobec zapisu tekstu głównego – a zatem jego „margines".

Zróżnicowanie formalne, charakter oraz rozliczne funkcje takich właśnie dodatkowych not utrwalonych w rękopisach i drukach – od XV do XIX wieku, a w przypadku niektórych edycji wznowionych w stuleciach XX–XXI – prezentowane są w tomie w porządku chronologicznym.

Są wśród nich na trwale związane z wszystkimi egzemplarzami wydanych utworów esencjonalne rekapitulacje ważniejszych treści, pod względem funkcji zbliżone do żywej paginy, czyli adnotacje upraszczające czytelnikowi zapamiętywanie konkretnych partii tekstu i nawigację po książce po ponownym lub kolejnym sięgnięciu do niej, a także marginalia, w których autorzy sygnalizowali przyszłym odbiorcom nawiązania do określonych, niekiedy ściśle zlokalizowanych, miejsc w solidnych dziełach lub zamieszczali w nich komentarze do tekstu głównego, wyrażające stosunek do problematyki, która wprawdzie nie została tam podjęta,wiąże się z nią w sposób bezpośredni lub pośredni.

Z oczywistych względów z dużo większą różnorakością mamy do czynienia w przypadku charakteryzowanych w tomie dodatkowych odręcznych zapisków poczynionych w manuskryptach i drukach. Tego typu marginalia, niezależnie od tego, czy wyszły spod pióra mocnych, imiennie określonych czytelników, czy też zostały utrwalone przez nieznanych odbiorców, a w przypadku rękopisów także przez kopistów, są wyjątkowo cennym trwałym śladem indywidualnego kontaktu z książką – refleksji na bieżąco powstających podczas lektury dzieł albo nasuwających się po jej zakończeniu, a także towarzyszących spisywaniu ksiąg.

Adnotacje te niejako zatrzymały w czasie jednostkowe okoliczności, a także myśli i odczucia konkretnych i nieznanych osób, które miały do czynienia z tekstami, a jednocześnie znamienne dla kultury danego okresu sposoby obcowania z tekstem, spontaniczny albo ukierunkowany przebieg procesu lektury i związane z tym jednostkowe i zbiorowe nawyki, jednym słowem – historię czytania i spisywania ksiąg.