Antysemityzm, emancypacja, syjonizm, 3B6D9EC8EB (Uniwersytet Śląski)

Syjonizm to idea powrotu Żydów do Ziemi Świętej (Syjonu). Syjonizm ujmuje się w dwóch znaczeniach. W sensie religijnym sięga do czasów starożytnych i konsoliduje się z obietnicą daną przez Boga Abrahamowi; w drugiej połowie XIX wieku ukształtowało się polityczne znaczenie syjonizmu, charakteryzujące się porzuceniem eschatologicznego hasła mesjanizmu na rzecz skupienia wysiłku na ściśle politycznym celu powrotu i odbudowania (zbudowania) państwa Izrael.

Syjonizm realnego znaczenia nabrał wraz z wygnaniem Żydów z Palestyny po klęsce powstania Bar Kochby. Przez wieki wspólnoty żydowskie rozsiane po świecie (diaspory) kultywowały ideę powrotu do Syjonu przez Pismo, modlitwę i wypełnianie Bożych przykazań.

W roku 1782 rabin Eliasz z Wilna wezwał do powrotu do Syjonu. Myśl tę rozwinął serbski rabin Jehuda Alkai, który w 1840 roku religijne marzenia o Syjonie przeformułował w polityczny postulat. Dla wykształcenia żydowskiej świadomości narodowej decydujące okazały się jednak trzy czynniki: antysemityzm, społeczna emancypacja i syjonizm polityczny końca XIX wieku.

Ważnym ogniwem okazała się tu Wiosna Ludów, w jej wyniku bowiem nastąpiły w Europie Zachodniej przemiany społeczne prowadzące do odrodzenia narodowego. W polityce europejskiej coraz pokaźniejszą rolę zaczęły odgrywać czynniki narodowe i narodowo-wyzwoleńcze.

Pod wpływem tych czynników, jak w dodatku stale istniejącego i okresowo nasilającego się antysemityzmu, syjonizm przerodził się ostatecznie z ruchu religijnego w świecki ruch polityczny, którego twórcami i głównymi ideologami byli Mojżesz Hess, Leon Pinsker, Max Nordau i okrzyknięty ojcem innowacyjnego syjonizmu, organizator ruchu Teodor Herzl.

Pod względem ideologicznym grunt dla syjonizmu przygotowało dwóch myślicieli: Mojżesz Hess i Leon Pinsker. Świecko i socjalistyczne nastawiony Hess żyjący w latach 1812-1875 uważał, że Oświecenie i uniwersalizm europejski z hasłami tolerancji i równouprawnienia umożliwił Żydom stanie się pełnoprawnymi członkami społeczeństw, wśród których żyli (symbolem przemian stało się znane zawołanie w Zgromadzeniu Narodowym w 1798 roku deputowanego Clermont-Tonnerre’a: „Trzeba Żydom wziąć wszystko jako Żydom i dać im wszystko jako obywatelom").

Zarazem jednak emancypacja naruszyła żydowską tożsamość, dlatego Hess w celu umocnienia pośród Żydów poczucia narodowego postulował stworzenie unikalnie pojmowanej tożsamości narodowej. Łączyła ona poczucie narodowe z uniwersalizmem społecznym.

Hess stał się pionierem zarówno dla syjonizmu politycznego, jak i socjalizmu rozwijanego poprzez jego ucznia i współpracownika Karola Marksa. Najważniejsze dzieło Hessa pt. Ateny i Jerozolima (1862) po latach decydująco oddziałało na rodzący się ruch syjonistyczny.

Syjonistyczne pomysły rozwijały się we wschodniej Europie poprzez ruch Hibbat-Cion (wielbicieli Syjonu) nawiązujący z jednej strony do koncepcji Hessa, z drugiej silnie zakorzeniony w rabinicznej tradycji religijnej.

Czołowym ideologiem ruchu był Leon Pinsker (1821-1891), stanowczo solidnie akcentujący występowanie w Europie antysemityzmu. Pinsker wyrażał przekonanie, że w atmosferze powszechnego antysemityzmu droga Żydów do emancypacji nie prowadzi poprzez stopniowe wtapianie się w poszczególne społeczności, wśród których Żydom przyszło żyć,zwiększanie i pogłębianie poczucia narodowej odrębności, łącznie z dążeniem do stworzenia odrębnego państwa.

Wszystkie te postulaty zawarte zostały w słynnym pamflecie pt. Autoemancypacja (1882). Faktycznym twórcą syjonizmu okazał się Teodor Herzl. Przełomem stała się wydana w 1896 roku książeczka pt. Państwo Żydowskie (Der Judenstaat).

Herzl rozwijał w niej – nieświadomie nawiązując zresztą do Autoemancypacji Pinskera – postulat syjonizmu jako ruchu opartego z jednej strony na korporacyjności w produkcji przez społeczeństwo struktur niezależności gospodarczej i politycznej, z drugiej strony Herzl przedstawia dojrzałą wizję syjonizmu jako ruchu politycznego opartego na silnym poczuciu żydowskiej samoświadomości.

Na fali społecznych zmian zachodzących w Europie Żydzi winni, zdaniem Herzla, podążyć własną drogą opartą na prymacie narodowej tożsamości i odrębności. Służyć temu miała idea powrotu do Syjonu wykonywana nie na drodze religijnej,jedynie politycznej.

Tym samym Herzl przekonywał, iż jedyną możliwością rozwiązania problemu antysemityzmu jest opuszczenie przez Żydów diaspory i stworzenie własnego niezależnego i niepodległego państwa – Izraela. Realizację tego postulatu widział Herzl tylko na drodze politycznej – Żydzi musieli podjąć polityczną akcję przekonania światowych mocarstw, co do celowości stworzenia uznawanego na arenie międzynarodowej państwa żydowskiego (państwa Żydów).

Taki cel pozostał postawiony poprzez nowo powstały ruch na Pierwszy Kongresie Syjonistycznym zorganizowanym w Bazylei w 1897 roku. Ostatecznie ruch syjonistyczny przerodzony w organizację polityczną postawił sobie zadanie wywalczenie dla Żydów państwa w Palestynie.

Idea ta zrealizowała się w oparciu o trzy ważne polityczne wydarzenia: tzw. List Belfoura z 1917 roku; deklarację ONZ z 1947 roku, i ogłoszenie poprzez Ben Guriona powstania państwa Izrael w maju 1948 roku.

Recenzja książki ukazała się w czasopiśmie „świeże Książki" 11/2014, s. 83–84 (Tadeusz Markiewicz: O aktualności syjonizmu).