Nigdy u siebie (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego)

Tytuł Nigdy u siebie Podtytuł Socjologia powrotów do grupy własnej po upadku ZSRR na przykładzie repatriacji społeczności kazachstańskich Polaków osiedlających się w Rosji, Niemczech i Polsce w ramach rządowych systemów repatriacji Autor Robert Wyszyński Język polski Wydawnictwo Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego ISBN 978-83-235-4776-1 Rok wydania 2021 Warszawa Wydanie 1 liczba stron 1008 Format epub, mobi, pdf Spis treści Wstęp 21 1. Ograniczenia koncepcji kulturowej 27 2. Problem pozakulturowej identyfikacji narodowej 29 3. Problem badawczy 32 4. Repatriacja i powrót do grupy własnej 34 5. Przymus i poczucie zagrożenia jako czynniki wyróżniające repatriację 38 6. Powrót do grupy własnej 39 7. Przegląd literatury przedmiotu 42 8. Układ pracy 44 1. Metodologia badań, dobór środowiska badanych i budowa narzędzia 45 1.1. Wstęp 45 1.2. Narzędzie badawcze – ustrukturalizowany wywiad pogłębiony 46 1.3. Zespół badawczy 48 1.4. Postawa badawcza 49 1.5. Przedmiot badań 50 1.6. Opracowanie wywiadów 52 2. Wprowadzenie teoretyczne. Typologia teorii tożsamości podmiotu 54 2.1. Wstęp 54 2.2. Typologia teorii tożsamości podmiotu w ujęciu socjologicznym 55 2.2.1. Model „zdrowia" 55 2.2.2. Model interakcyjny tożsamości 60 2.2.3. Model światopoglądowy 64 2.2.4. Model egologiczny 65 2.3. Tożsamość zbiorowa 66 2.3.1. Stereotyp 68 2.3.2. Tożsamość narodowa 69 2.3.3. Naród obywatelski (demos), naród etniczny (etnos) i naród kulturowy 71 2.3.4. Kulturowa koncepcja narodu Antoniny Kłoskowskiej 74 2.4. Pamięć społeczna 76 2.5. Tożsamość etniczna 79 2.5.1. Marginalizowana grupa etniczna 80 2.5.2. Instrumentalizacja etniczności 82 2.5.3. Etniczność separacyjna 85 2.5.4. Etniczność nierównościowa – kolonializm wewnętrzny 86 2.6. Tożsamość społeczna 87 2.6.1. Wstęp 87 2.6.2. Teoria tożsamości społecznej Henriego Tajfela 89 2.6.3. Teoria kategoryzacji Ja Johna Turnera 94 2.6.4. Teoria tożsamości osobistej i społecznej zespołu Marii Jarymowicz 97 2.6.5. Odrębność schematów Ja – My – Inni 99 2.6.6. Formy My 101 2.7. Dyskusja z kierunkami teoretycznymi używanymi w opisie repatriacji 103 2.7.1. Metoda biograficzna 104 2.7.1.1. Perspektywa subiektywnych doświadczeń jednostki 104 2.7.1.2. Trajektoria doświadczeń 106 2.7.1.3. Sekwencyjna trajektoria emigranta i reemigranta według Gerharda Riemanna i Fritza Schützego 107 2.7.1.4. Polskie badania trajektorii osób powracających z zesłania 109 2.7.1.5. Ograniczenia interpretacji repatriacji na podstawie metody biograficznej 111 2.7.2. Tożsamość kulturowa 119 2.7.2.1. Wstęp 119 2.7.2.2. Koncepcja tożsamości kulturowej według Jerzego Nikitorowicza 120 2.7.2.3. Tożsamość kulturowa w badaniach pogranicza według Doroty Jaworskiej 126 2.7.2.4. Ograniczenia w zaimplementowaniu koncepcji tożsamości kulturowej do badań nad repatriacją 129 2.7.2.5. Koncepcja tożsamości kulturowej a powrót z Kazachstanu 132 2.7.3. Zraniona tożsamość – skutki stygmatyzacji 134 2.7.3.1. Stygmat społeczny w ujęciu Elżbiety Czykwin 135 2.7.3.2. Perspektywa naznaczanego 138 2.7.3.3. Ukrywanie stygmatu – konsekwencje dla spójności Ja 139 2.7.3.4. Mechanizm naznaczania a godność jednostki 141 2.7.3.5. Perspektywa naznaczanego – aktywna obrona na poziomie interpersonalnym 142 2.7.3.6. Ograniczenia koncepcji stygmatyzacji w opisie próby powrotu do grupy własnej 144 2.8. Procesualna teoria tożsamości (IPT) Glynis Breakwell 148 2.8.1. Wstęp 148 2.8.2. Strukturalne elementy tożsamości 150 2.8.2.1. Organizm biologiczny 150 2.8.2.2. Struktura tożsamości: rozmiar treści i wymiar wartości 150 2.8.2.3. Ramy czasowe w procesie tożsamości 152 2.8.2.4. Procesy tożsamości a wiek biologiczny 153 2.8.3. Procesy i zasady tożsamości 155 2.8.3.1. Procesy tożsamości 155 2.8.3.2. Cztery zasady tożsamości 156 2.8.3.3. Pamięć społeczna 157 2.8.3.4. Tożsamość a kontekst społeczny 157 2.8.3.5. Procesy w kontekście społecznym 158 2.8.3.6. Związek kontekstu społecznego z procesem kreacji tożsamości w perspektywie teorii reprezentacji społecznych (SRT) 158 2.8.3.7. Emigranci w jednolitym społeczeństwie przyjmującym 159 2.8.3.8. Reprezentacje społeczne a sfera wolności wyboru jednostki 162 2.8.3.9. Grupy alternatywne, tożsamość zbiorowa, identyfikacja 162 2.8.3.10. Ruchy jednostki w kontekście społecznym 163 2.8.3.11. Wpływ przemian społecznych na tożsamość 164 2.8.3.12. Dramatyczny wpływ zmiany społecznej na tożsamość 165 2.8.3.13. Rozpad ZSRR – dramatyczna zmiana społeczna 166 2.8.3.14. Związek tożsamości z działaniem 167 2.8.3.15. Metody badania w ujęciu IPT 167 2.8.4. IPT jako ogólna teoria procesów identyfikacyjnych 169 2.8.4.1. Wymuszona migracja a zagrożenie tożsamości 170 2.8.4.2. Migracja a renegocjacja i zmiana identyfikacji 172 2.8.5. Struktura zagrożeń tożsamości 175 2.8.5.1. Wymiar indywidualny doświadczenia zagrożenia 175 2.8.5.2. Rozmiar społeczny doświadczenia zagrożenia 176 2.8.6. Strategie obrony na poziomie w środkupsychicznym 176 2.8.6.1. Strategie zmiany kierunku oddziaływania albo ignorowania (odrzucenia) konsekwencji zagrożenia 178 2.8.6.1.1. Zaprzeczenie 178 2.8.6.1.2. Błędna samoidentyfikacja etniczna 179 2.8.6.1.3. Jaźnie realne i nierealne 180 2.8.6.1.4. Fantazjowanie 180 2.8.6.1.5. Interpretacja i ponowne przypisanie 181 2.8.6.2. Strategie akceptacji i modyfikacji w obliczu zagrożenia 182 2.8.6.2.1. Antycypacyjna restrukturyzacja tożsamości 182 2.8.6.2.2. Zmiana kategoryzacji zagrażających składników 183 2.8.6.2.3. Częściowa zmiana struktury tożsamości 183 2.8.6.2.4. Fundamentalna zmiana struktury tożsamości 184 2.8.6.2.5. Manipulacja hierarchią naczelnych zasad tożsamości 184 2.8.6.3. Strategie obrony tożsamości opierające się na mechanizmie ewaluacji 185 2.8.6.3.1. Ponowna ocena istniejącego rozmiaru treści tożsamości 186 2.8.6.3.2. Ocena potencjalnej zawartości wymiaru treści tożsamości jednostki 187 2.8.6.3.3. Ograniczenia intrapersonalnych strategii obrony 188 2.8.7. Interpersonalne strategie obrony 189 2.8.7.1. Izolacja 189 2.8.7.2. Negatywizm 190 2.8.7.3. Strategia zmiany grupy – passing 190 2.8.7.4. Uległość – użytkowanie się do wymuszonej poprzez otoczenie roli 192 2.8.8. Międzygrupowe strategie obrony 193 2.8.8.1. Członkostwo w wielu grupach społecznych jako strategia obrony 193 2.8.8.2. Grupa wsparcia 193 2.8.9. Niepowodzenie strategii obrony i granice obrony 197 2.9. Diaspora 201 2.9.1. Wstęp 201 2.9.2. Przemiany koncepcji diaspory 202 2.9.3. Tradycyjna koncepcja diaspory Williama Safrana: mit ojczyzny i powrotu 204 2.9.4. „Trójkątna relacja": diaspora a państwo macierzyste i społeczeństwo przyjmujące 205 2.9.5. Konwencjonalne założenia diaspory a propozycje postmodernistyczne 206 2.9.6. Nowe typy diaspory i dylemat prawdziwej ojczyzny 208 2.9.7. Jak długo może trwać diaspora? 210 2.9.8. Diaspora w procesie globalizacji 212 2.9.9. Diaspora po upadku światowego układu bipolarnego 214 2.9.10. Dynamiczna definicja diaspory 215 2.9.11. Diaspora jako kategoria w działaniu 217 2.10. Odrzuceni przez „swych". Przykłady powrotu do grupy własnej (czescy exulanci z Zelowa, późni przesiedleni z Mazur, koreańscy zainichi) 218 2.10.1. Wstęp 218 2.10.2. Etniczna tożsamość separacyjna społeczności czeskich exulantów w Zelowie 219 2.10.2.1. Strategia zachowania tożsamości a język lokalny, język literacki i język dominującej większości 220 2.10.2.2. Naznaczenie przez „swych" i powrót 223 2.10.2.3. Idealizacja grupy i enklawy 226 2.10.2.4. Mity w etnicznej tożsamości separacyjnej 227 2.10.2.5. Rola religii w tożsamości separacyjnej w Zelowie 230 2.10.3. Mazurzy: „podwójna obcość" – „wyjazdy i powroty" 234 2.10.4. Repatriacja z Japonii społeczności przymusowych robotników koreańskich (zainichi) 239 2.10.4.1. Historia repatriacji 240 2.10.4.2. Odrzucenie i prześladowania zainichi po powrocie 241 2.10.4.3. Ukryty polityczny wymiar repatriacji 243 3. Wprowadzenie historyczne. Zarys uwarunkowań politycznych i społecznych wpływających na położenie społeczności polskich spiecpieresieleńców w Kazachstanie od lat 30. XX w. Do pierwszej dekady XXI w. 245 3.1. Wstęp 245 3.2. Układ rozdziału 246 3.3. Deportacje ludności polskiej do Kazachstanu w 1936 r. Rys historyczny 247 3.3.1. Korienizacja i leninowska polityka narodowościowa 247 3.3.2. Polskie ośrodki autonomiczne w ZSRR 248 3.3.2.1. Marchlewszczyzna – polski rejon autonomiczny na Ukrainie 248 3.3.2.2. Polskie autonomiczne jednostki narodowościowe na Ukrainie i Białorusi a polityka kierownictwa partii bolszewickiej w Moskwie 251 3.3.2.3. Repolonizacja czy sowietyzacja? 253 3.3.3. Represje lat 30. XX w. W ZSRR – polska specyfika 254 3.3.3.1. Wstęp 254 3.3.3.2. Polacy na Ukrainie wobec likwidacji Kościoła rzymskokatolickiego 256 3.3.3.3. Ludność polska a kolektywizacja wsi i tzw. Zsyłka kułacka 261 3.3.3.4. Działania władz komunistycznych w pasie przygranicznym w okresie kolektywizacji 262 3.3.3.5. Opór ludności polskiej wobec kolektywizacji 263 3.3.3.6. Obszerny Głód w latach 1932–1933 a mniejszość polska na Ukrainie 264 3.3.3.7. Wsparcie ze strony Niemiec (tzw. Pomoc hitlerowska) 266 3.3.4. Likwidacja polskich form autonomii w Ukraińskiej SRR 267 3.3.4.1. Represjonowanie polskich działaczy komunistycznych i likwidacja tzw. Marchlewszczyzny 268 3.3.4.2. Likwidacja polskiego szkolnictwa, prasy i instytucji kulturalnych na radzieckiej Ukrainie 269 3.3.5. Deportacje ludności polskiej z radzieckiej Ukrainy 1930–1939 270 3.3.5.1. Polacy w czasie tzw. Zsyłki kułackiej na Ukrainie w latach 1930–1933 271 3.3.5.2. Przesiedlenia Polaków do wschodnich obwodów Ukrainy w latach 1935–1936 271 3.3.5.3. Przesiedlenia ludności polskiej i niemieckiej z Ukrainy do Kazachstanu w 1936 r. Przygotowania i wiosenna fala wy­wózek 274 3.3.5.4. Przesiedlenia ludności polskiej i niemieckiej z Ukrainy do Kazachstanu w 1936 r. Jesienna fala wywózek 277 3.3.5.5. Liczebność deportowanych w 1936 r. Z Ukrainy do Kazachstanu 278 3.3.6. Zapomniane ludobójstwo – operacja polska 1937–1938 280 3.3.6.1. Preludium – sprawa POW na Ukrainie w latach 1933–1935 280 3.3.6.2. Rozkaz 00485 282 3.3.6.3. Ludobójstwo na radzieckiej Ukrainie 283 3.3.6.4. Dyrektywy i uzasadnienie rozkazu 00485 284 3.3.6.5. Realizacja rozkazu 00485 na Ukrainie, Białorusi, w Kazachstanie oraz w innych regionach ZSRR 287 3.3.7. Rozkaz 00486 – rozprawa z rodzinami represjonowanych 291 3.3.7.1. Obozy koncentracyjne dla żon zdrajców ojczyzny 292 3.3.7.2. Dziecięce obozy koncentracyjne 292 3.3.7.3. Problemy w wykonaniu rozkazu 00486 294 3.3.8. Pierwszy etap ludobójstwa Polaków do października 1937 r. 295 3.3.8.1. Drugi etap ludobójstwa Polaków: listopad 1937–styczeń 1938 296 3.3.8.2. Porządek albumowy i zablokowanie operacji polskiej 297 3.3.8.3. Zakończenie operacji polskiej i innych operacji narodowościowych 302 3.3.8.4. Losy katów 303 3.3.9. Rozkaz 00447 – operacja kułacka 303 3.3.10. Operacja polska na tle innych operacji narodowościowych 306 3.3.11. Skala ludobójstwa ludności polskiej na radzieckiej Ukrainie 307 3.3.12. Deportacja Niemców 307 3.3.12.1. Niemcy w Rosji 308 3.3.12.2. Polsko-niemiecki „składnik nacjonalistyczny" na Wołyniu. Tło deportacji 1936 r. 310 3.3.12.3. Dalsze represje antyniemieckie 310 3.3.12.4. Armia pracy (trudarmia) 312 3.3.12.5. Zwolnienie Niemców ze składu kontyngentów, z miejsc zesłania i osiedlenia 313 3.3.13. Administracyjny system przesiedleń w ZSRR 314 3.3.13.1. Aparat represji 315 3.3.13.2. Masowe deportacje 316 3.3.13.3. Struktura organizacyjna masowych deportacji 318 3.3.13.4. Kategorie specjalnych przesiedlonych 320 3.3.13.5. Kazachstan jako miejsce deportacji. Skutki wywołanego nienaturalnie głodu 323 3.3.13.6. Tryb deportacji – specjalne transporty 325 3.3.13.7. Deportacje w trakcie oczyszczania rejonów przygranicznych 327 3.3.13.8. Deportacja Polaków i Niemców z Wołynia w 1936 r. W trakcie oczyszczania rejonów przygranicznych 328 3.3.14. Deportacje ludności polskiej do Kazachstanu z terenów okupowanej RP w latach 1940– 1941 i jej repatriacja 330 3.3.15. Kazachstan – od radzieckiej republiki do niepodległego państwa 334 3.3.15.1. Celina – program zagospodarowania nieużytków rolnych 335 3.3.15.2. Narastające antagonizmy narodowościowe w Kazachstanie. Upadek ZSRR i narodziny niepodległego Kazachstanu 336 3.3.16. Niemcy w Kazachstanie w okresie od powojennej normalizacji stosunków między RFN a ZSRR do czasów współczesnych 338 3.3.16.1. Normalizacja stosunków ZSRR i RFN 338 3.3.16.2. Niemieckie próby autonomii w Kazachstanie 339 3.3.16.3. Repatriacja Niemców 340 3.3.17. Polacy w Kazachstanie 342 3.3.17.1. Status polskich spiecpieresieleńców 1936–1954 342 3.3.17.2. Paszportyzacja 344 3.3.17.3. Poziom wykształcenia i sytuacja edukacyjna mniejszości polskiej 346 3.3.17.4. Poziom rusyfikacji a znajomość własnej kultury i własnego języka 349 3.3.17.5. Rola Kościoła rzymskokatolickiego w życiu potomków polskich spiecpieresieleńców 349 3.3.18. Etnokracja – rządy elit etnicznych w Kazachstanie po upadku ZSRR 351 3.3.18.1. Etnokracja w Azji Centralnej i w Kazachstanie 352 3.3.18.2. Etnopolityka a polityka językowa Kazachstanu 356 3.3.18.3. Trybalizm. Specyfika etnokracji w Kazachstanie i w Azji Centralnej po upadku ZSRR 361 3.3.18.4. Kategorie trybalizmu kazachskiego 363 3.3.18.5. Żuzy 364 3.3.18.6. Sieć patronacko-kliencka, tzw. Klany i superelita 366 3.3.18.7. Akimat. Terenowa forma sprawowania władzy w Kazachstanie 368 3.3.18.8. Prywatyzacja 369 3.3.18.9. Korupcja 371 3.3.18.10. Etnopolityczny sukces władzy 371 3.3.18.11. Przemiany demograficzne w Kazachstanie 372 3.3.19. Rosjanie w Kazachstanie. Strategie grupowe mniejszości rosyjskiej po upadku ZSRR 374 3.3.19.1. Miejsce i rola ludności rosyjskiej w Kazachstanie i Azji Centralnej w okresie ZSRR 375 3.3.19.2. Rola mniejszości rosyjskiej w Kazachstanie dla strategii innych grup po rozpadzie ZSRR 377 3.3.19.3. Próby zjednoczenia organizacji mniejszości rosyjskiej w Ka­zachstanie 378 3.3.19.4. Postulaty bietnicznej drogi rozwoju Kazachstanu i kontrdziałania elit kazachskich 379 3.3.19.5. Zmiana strategii mniejszości rosyjskiej – polityka powrotu 381 3.4. Polska polityka powrotu 382 3.4.1. Przesiedlenia ludności polskiej z ZSRR w latach 1921–1923, 1944–1948 i 1955–1959. Próba opisu współczesnej polskiej polityki powrotu 383 3.4.1.1. Repatriacja czy przesiedlenia? 385 3.4.1.2. Traktat ryski (1921) 386 3.4.1.3. Londyński PUR 391 3.4.1.4. Ziemie Postulowane – plany przesiedleń Biura Ziem Zachodnich (Nowych) 1940–1944 392 3.4.2. Akcje pomocy i ratowania polskich dzieci na terenach ZSRR 394 3.4.2.1. Polski Komitet Ratunkowy Dzieci Dalekiego Wschodu 1919–1929 394 3.4.2.2. Junacy i ochotniczki 396 3.4.2.3. Komitet ds. Dzieci Polskich – działania ZPP 397 3.4.3. Polityka powrotów 1944–1948 400 3.4.3.1. Armia Berlinga i rosyjskie dekrety 400 3.4.3.2. Przebieg i liczebność przesiedleń w latach 1944–1947 (Litwa, Białoruś, Ukraina) 403 3.4.3.3. Wschodnia Białoruś i Ukraina 406 3.4.3.4. Powroty z oddalonych punktów ZSRR 1945–1949 407 3.4.3.5. Ogólne wnioski – pierwsza fala przesiedleń 1944–1948 408 3.4.4. Druga fala przesiedleń 1955–1959 409 3.4.5. Próba podsumowania dwu powojennych fal przesiedleń 413 4. Kazachstan. Procesy przemiany tożsamości potomków spiecpieresieleńców pozostających w Jasnej Polanie i okolicznych miejscowościach 416 4.1. Wstęp 416 4.2. Identyfikacja narodowa potomków polskich spiecpieresieleńców w Jasnej Polanie i okolicznych miejscowościach 417 4.2.1. Identyfikacja najmłodszego pokolenia 417 4.2.2. Identyfikacja młodzieży po szkole przeciętnej i w okresie studiów 423 4.2.3. Identyfikacja średniego pokolenia 424 4.2.4. Średnie pokolenia wychowane w okresie ZSRR – integralna identyfikacja polska i identyfikacja paszportowa 427 4.2.5. Identyfikacja najstarszego pokolenia 430 4.2.6. Strategia przejścia do grupy dominującej 431 4.3. Kazachizacja 437 4.3.1. Proces wprowadzania języka kazachskiego jako głównego medium kontaktów 438 4.3.2. Kazachizacja w sferze życia politycznego w odbiorze potomków osób przesiedlonych 444 4.3.3. Oralmani i osadnictwo z południa Kazachstanu 448 4.3.4. Nieuchronność procesu kazachizacji i poczucie zagrożenia 450 4.3.5. Strategie obronne podejmowane w obliczu procesu kazachizacji 451 4.3.6. Dopóki są Nursułtan Nazarbajew i Anatol Rafalski 456 4.4. Wieś na walizkach. Wyjazdy i powroty 458 4.4.1. Wstęp 458 4.4.2. Kiedy zaczęły się wyjazdy i powroty? 461 4.4.3. Trudności z wyjazdem do Polski 463 4.4.4. Kierunek wyjazdów – Rosja i Niemcy 465 4.4.5. Co się stało z naszą klasą? 468 4.4.6. Kolonie w Polsce a decyzja o wyjeździe (młode pokolenie) 469 4.4.7. Młode pokolenie – strategia wyjazdu 471 4.4.8. Samoograniczenie w podejmowaniu strategii (wyjazdy średniego pokolenia) 474 4.4.9. Najstarsze pokolenie – skazani na pozostanie 476 4.4.10. Rozproszone rodziny 479 4.4.11. Rodzinna sieć migracyjna – strategia „na studenta" 490 4.5. Rola religii w tożsamości mieszkańców Jasnej Polany 490 4.5.1. Wstęp 490 4.5.2. Rola religii i postaw księży w opinii mieszkańców Jasnej Polany 495 4.5.2.1. Młodsze pokolenie 495 4.5.2.2. Średnie pokolenie 499 4.5.2.3. Starsze pokolenie 506 4.5.3. Rola religii w tożsamości izolowanej społeczności Jasnej Polany 509 4.5.4. Parafia etniczna jako grupowa strategia obronna – grupa wsparcia 511 4.5.5. Wprowadzanie języka rosyjskiego do liturgii a dekonstrukcja tożsamości wiernych 514 4.5.6. Rola kapłana w parafii mniejszości etnicznej 516 4.6. Suplement. Strażnik pamięci Jasnej Polany – Kazimierz Polański 521 4.6.1. Autorska wersja pamięci zbiorowej 524 4.6.2. Polska i niemiecka wersja pamięci Jasnej Polany 526 4.6.3. Separacyjna tożsamość zbiorowa wsi osadników 526 4.7. Podsumowanie rozdziału 527 5. Oziersk – tak blisko i tak daleko. Grupowe i indywidualne strategie obronne społeczności polskich przesiedleńców osiadłych w obwodzie kaliningradzkim (Rosja) 529 5.1. Wstęp 529 5.2. Kształt struktury rozdziału 531 5.3. Przyczyny przyjazdu do Ozierska 531 5.3.1. Przyczyny wyjazdu do Ozierska – przeciętne pokolenie 531 5.3.2. Retrospektywne porównanie przyczyn wyjazdu 534 5.3.3. Motywacja przyjazdu – „dla dobra dzieci" 536 5.3.4. Ulica wdów. Przyczyny przyjazdu do Ozierska – starsze pokolenie 541 5.3.5. Cel strategii wyjazdu z Kazachstanu do Ozierska – przeciętne pokolenie 548 5.3.6. Podsumowanie 550 5.4. Sieć emigracyjna – „przez Oziersk do Polski" 551 5.5. Naznaczenie ze strony mieszkańców Ozierska 559 5.5.1. Młode pokolenie – naznaczenie ze strony otoczenia 560 5.5.2. Średnie pokolenie – naznaczenie 564 5.5.3. Starsze pokolenie – naznaczenie 568 5.6. Strategia grupy wsparcia – Wspólnota Kultury Polskiej im. Jana Kochanowskiego 571 5.6.1. Grupa wsparcia w początkowym okresie działalności 572 5.6.2. Wypalanie się strategii grupy wsparcia 578 5.6.3. Wybór nowych jednostkowych strategii obronnych 586 5.6.4. Strategia przejścia do dominującej grupy rosyjskiej. Zmiana identyfikacji 590 5.7. Rola religii w lokalnej wspólnocie potomków spiecpieresieleńców w Oziersku 595 5.7.1. Wstęp 595 5.7.2. Naznaczenie ze strony otoczenia 596 5.7.3. Walka o kościół 598 5.7.4. Rola księdza w grupie potomków polskich spiecpieresieleńców 601 5.7.5. Kościół lokalny w czasie próby 607 5.7.6. Wpływ poziomu makropolitycznego. Decyzje hierarchii kościelnej w Polsce i Watykanie o depolonizacji liturgii na terenach byłego ZSRR 609 5.8. Podsumowanie rozdziału 612 6. Przemiany tożsamości osób powracających z Kazachstanu do Niemiec 614 6.1. Wstęp 614 6.2. Kształt struktury rozdziału 615 6.3. Problemy późnych przesiedleńców przybywających z terenów byłego ZSRR w opracowaniach niemieckich badaczy 615 6.3.1. Stereotyp „Ruskiego" 617 6.3.2. Niezgodność pomiędzy identyfikacją narodową a „przynależnością kulturową" 617 6.3.3. Model rodziny późnych przesiedlonych – autorytarny wzór czy strategia obronna? 618 6.3.4. Postawy późnych przesiedlonych na tle społeczeństwa niemieckiego 621 6.3.5. Rola religii w społeczności późnych przesiedlonych 622 6.3.6. Pogłębiająca się izolacja 623 6.3.7. Zmieniający się skład narodowościowy kolejnych fal powracających przesiedleńców 625 6.3.8. Problemy adaptacyjne późnych przesiedlonych 626 6.3.9. Grupowe strategie obrony zagrożonej tożsamości podejmowane poprzez późnych przesiedlonych z terenów byłego ZSRR 628 6.3.9.1. „Fenomen nawrócenia na niemieckość" 628 6.3.9.2. „Ruscy Niemcy" i „prawdziwi Niemcy" 629 6.3.9.3. Próby budowy partii 631 6.3.9.4. Powroty z Niemiec do Federacji Rosyjskiej i Kazachstanu 631 6.3.10. Piąta kolumna 634 6.3.11. „Prawdziwi Niemcy", „ruscy Niemcy" czy „faszyści"? 634 6.3.12. Polscy potomkowie spiecpieresieleńców w grupie „ruskich Niemców" 636 6.3.13. Strategie obronne późnych przesiedlonych w ujęciu niemieckich badaczy 637 6.3.14. Podsumowanie podrozdziału 639 6.4. Analiza przeprowadzonych wywiadów 640 6.4.1. Decyzje o wyjeździe 640 6.4.2. Nieudane próby repatriacji do Polski 645 6.4.3. Problem odrzucenia powracających poprzez grupę własną (My) 651 6.4.4. Redefinicja i zmiana identyfikacji wśród późnych przesiedlonych 659 6.4.5. Rosjanie i „Ruscy" w perspektywie nowej etnopolityki Federacji Rosyjskiej 665 6.4.6. Rosjanie i „Ruscy" – politonim czy etnonim. Perspektywa etnolingwistyczna 667 6.4.7. Mobilność identyfikacji w perspektywie wieku respondentów 668 6.4.8. Grupowa sieć wsparcia – „ruski świat" 672 6.4.9. Strategia izolacji 681 6.4.10. Odrzucenie identyfikacji narodowej jako strategia obronna. Kosmopolityzm, internacjonalizm, a może postmodernistyczna dekonstrukcja? 682 6.4.11. Powrót do rodzinnej wsi jako odpowiedź na nieudaną strategię wyjazdu 685 6.4.12. Młode pokolenie w przypadku odrzucenia. Kryzys tożsamości 687 6.4.13. Rola religii w życiu późnych przesiedlonych z ZSRR 695 6.4.14. Systemy repatriacyjne a rozbicie rodziny 698 6.4.15. Tęsknota za najbliższymi 701 6.4.16. Tafel – wykluczeni wśród późnych przesiedlonych 702 6.5. Podsumowanie rozdziału 706 7. Polska. Nigdy u siebie – próba powrotu do grupy własnej 708 7.1. Wstęp 708 7.2. Kształt struktury rozdziału 711 7.3. Wyjazdy – przyczyny, motywacje 712 7.3.1. Przyczyny i motywacje wyjazdów w średnim pokoleniu 717 7.3.2. Kazachizacja 718 7.3.3. Piękno przyrody Polski… 720 7.3.4. Motywacja repatriacyjna starszego pokolenia 721 7.3.5. Podsumowanie 724 7.4. Odrzucenie i naznaczenie ze strony grupy własnej 725 7.4.1. Wstęp 725 7.4.2. Stereotyp „Ruskiego" 726 7.4.3. Kryzys tożsamości i załamanie nerwowe w sytuacji odrzucenia (dzieci i młodzież) 739 7.4.4. Podsumowanie 746 7.5. Negatywizm 747 7.6. Izolacja 753 7.7. Powroty 760 7.8. Redefinicja przynależności grupowej jako strategia obronna 766 7.9. Idealizacja obrazu Polski i grupy własnej jako motywacja do repatriacji 774 7.10. Różne typy identyfikacji a poziom odczuwanego zagrożenia 776 7.11. Typ identyfikacji a poziom odczuwanego zagrożenia podstawowych zasad tożsamości. Próba badawczej weryfikacji 782 7.11.1. Wstęp 782 7.11.2. Problem „bycia Niemcem" wśród późnych przesiedlonych w badaniach Ingeborg Helling 784 7.11.3. Konceptualizacja warunków weryfikacji hipotezy 785 7.11.4. Założenia badawcze weryfikacji hipotezy o związku rodzaju identyfikacji z poziomem poczucia zagrożenia 786 7.11.5. Zasadniczy czynnik różnicujący grupy badawcze 787 7.11.6. Kwestionariusz i wywiady 787 7.11.7. Wyniki badań przeprowadzonych wśród studentów z Wileńszczyzny 788 7.11.8. Przykład studentów polonijnych z Brześcia nad Bugiem 803 7.11.9. Podsumowanie 810 7.12. Specyfika regionalna kategoryzacji repatriantów ze strony społeczeństwa polskiego. Przykład Śląska i Białegostoku 812 7.13. Rola działań polskich elit politycznych na poziomie makropolitycznym w procesie repatriacji i próby grupowych strategii obrony wśród potomków polskich spiecpieresieleńców 820 7.13.1. Wstęp 820 7.13.2. Organizacja Związku Polaków Kazachstanu. Próby wpływu potomków przesiedlonych na przyśpieszenie działań repatriacyjnych (1989–1996) 827 7.13.3. Konsolidacja działań mniejszości polskiej w Kazachstanie na rzecz powrotu 832 7.13.4. Piąta kolumna. Obawy elit politycznych w Polsce 837 7.13.5. Logika ograniczenia repatriacji poprzez polskie elity polityczne 839 7.13.6. Ustawa o repatriacji z 2000 r. 841 7.13.7. Próba grupowej strategii na rzecz powrotu – powołanie Związku Repatriantów w Polsce 843 7.13.8. Prace nad projektami ustaw repatriacyjnych w senacie i sejmie w 1999 r. 846 7.13.9. Wpływ poziomu dofinansowania ze strony państwa i zasad przydzielania pomocy na skalę przesiedleń 852 7.13.10. Ocena podstawowych rozwiązań ustawy z 2000 r. 856 7.13.11. Pełnomocnik ds. Repatriacji w rozwiązaniach przyjętych w 2000 r. 858 7.13.12. Próby zmiany zasad Ustawy o repatriacji i powiększenia cyklu repatriacyjnego w latach 2000–2010 859 7.13.13. Społeczny projekt ustawy repatriacyjnej 2010–2015 864 7.13.14. Próby wprowadzenia ustawy o stwierdzeniu pochodzenia polskiego 870 7.13.15. Kryzys migracyjny 2015 r. I przedwyborcze ożywienie 873 7.13.16. Decyzje związane z procesem repatriacji na poziomie makropolitycznym (2015–2019) 878 7.13.17. Problemy i postulaty podnoszone podczas konsultacji społecznych nowego projektu ustawy 880 7.13.18. Kolejna nowelizacja ustawy z 2000 r. 883 7.13.19. Repatriacja – wieloletnia, ograniczona liczebnie, indywidualna, zdecentralizowana 884 7.13.20. Rola państwa jako „pośrednika" w procesie repatriacji 885 7.13.21. Jednostkowy charakter repatriacji 889 7.13.22. Ograniczona wydajność systemu repatriacji 890 7.14. Podsumowanie 897 8. Potomkowie polskich spiecpieresieleńców jako grupa zagrożona 900 8.1. Specyfika skutków pourazowych zaburzeń stresowych (PTSD) i ich wpływ na narrację 902 8.2. Przesiedleni do Kazachstanu – grupa traumatyczna 909 Zakończenie 920 1. Czynniki warunkujące cykl repatriacji lokalnej społeczności potomków polskich spiecpieresieleńców w Jasnej Polanie 920 2. Socjologia powrotu do grupy własnej – sugestia nowego kierunku badań 924 3. Procesualna teoria tożsamości (IPT) jako teoretyczna podstawa socjologii powrotu 928 Ilustracje 933 Bibliografia 967 Indeks osób 992 Indeks nazw geograficznych 1001