Prolegomena do wszelkich nauk hermetycznych (Estymator)

„Prolegomena" Michała Choromańskiego – jak wszystkie pozycje tego autora – to książka niezmiernie niebanalna i nieprzystępna. Zaciekawia nie tylko egzotyką wewnętrzną (w tym wypadku zwiększoną o egzotyką zewnętrzną: krajobrazu, flory i fauny, klimatu), zaciekawia także jako dalszy etap rozwojowy twórcy nieprzeciętnej – przełożonej swego czasu na szesnaście języków obcych – „Zazdrości i medycyny".

niełatwa jest natomiast poprzez swoją zawiłą strukturę psychologiczną, poprzez właściwą autorowi metodę wypowiadania się szczególnie okrężnego, aluzyjnego, metaforycznego. Swoim klimatem, a trochę i „tematem" (jeśli można o nim już mówić na podstawie pierwszej księgi) przywodzi na myśl „Turystów z bocianich gniazd" Straszewicza czy „Transatlantyk" Gombrowicza.

Jest jednak bardziej od nich zwarta, chciałoby się rzec „logiczniejsza" i – mimo wszelkich wspomnianych trudności – czytelniejsza. Zestawienie z utworami Straszewicza i Gombrowicza pozwala z grubsza określić „problem" tego utworu.

ale w wieloznacznej, niełatwej i zawoalowanej twórczości Choromańskiego określać skrupulatnie problemy jest wyjątkowo niebezpiecznie – istnieje znaczne niebezpieczeństwo wulgaryzacji i uproszczeń – można aby chyba zagadnienie „Prolegomenów" określić jak następuje: chodzi tu o ukazanie powolnej a nieuchronnej degeneracji ludzi oderwanych od ojczyzny, o ukazanie cyklu wyobcowania.

Zagmatwana fabuła aż kipiącą życiem, pełna celnie i satyrycznie zarysowanych sylwetek bohaterów służy i ośmieszeniu, i bolesnemu podkreśleniu bezradności, karłowatości istnień żyjących nie historią, ale echem historii.

Wojna, hitleryzm, protest przeciw niemu, są tu nietwórcze, marionetkowe przez swą geografię marginesu, przez klimat egzotycznej wprawdzie, lecz tylko prowincji, pozującej na metropolię. W tak zamierzonej książce pisanej przez Polaka, musiało oczywiście dostać się i Polsce, i Polakom.

Nie udziela im autor amnestii, przeciwnie, wydaje się, iż oni z zasady są przedmiotem jego pasji obserwatorskiej i satyrycznej.