Wielka historia polski tom 7 polska w czasach walk o niepodległość (1815 - 1864) (Fogra)

Podział historii na okresy nie pokrywa się w pełni z podziałem dziejów ludzkości na kalendarzowe stulecia, a historia krajów wchodzących w skład poszczególnych kontynentów niekiedy odbiega od podziałów chronologicznych przyjętych dla danej części świata. Wraz z upływem czasu zmienia się również zakres historii innowacyjnej. Historycy na progu XXI wieku pojęciem tym określają okres trwający od początku obfitej rewolucji francuskiej (1789) do wybuchu (1914) albo ewentualnie zakończenia (1918) pierwszej wojny światowej. Wówczas początkuje się historia najnowsza, rozumiana jako okres, którego bezpośredni świadkowie żyją do dzisiaj. W dziejach Polski historia innowacyjna oznacza więc w przybliżeniu czas, w którym nie było suwerennego państwa polskiego, a Polacy żyli w ramach organizmów państwowych trzech mocarstw rozbiorowych. Blisko 50-letni okres dziejów Polski prezentowany w niniejszym tomie obejmuje więc około 40% czasu określanego jako historia innowacyjna i kalendarzową pierwszą połowę wieku XIX, przedłużanego przez historyków do 125 lat (1789-1914).
Cały świat, a zwłaszcza Europa, ulegał w tym czasie wielkim przeobrażeniom. Kongres Wiedeński, kończący okres wojen bezprecedensowych i napoleońskich, zapoczątkował wszakże długoletnią stabilizację politycznych stosunków wewnętrznych i międzynarodowych, a także względną równowagę pomiędzy mocarstwami europejskimi, jednak w życiu społeczeństw większości krajów dokonywały się widoczne zmiany. Pomimo restauracji przedrewolucyjnych reżimów, system feudalny przeżywał poważny kryzys, a ogarniająca coraz to inne kraje rewolucja przemysłowa wywoływała powstawanie i rozwój nowych warstw i klas społecznych i stopniowy wzrost ich znaczenia. Rosła siła ekonomiczna domagającej się pokaźniejszych praw politycznych burżuazji, rozszerzała się ilość żyjących z pracy rąk robotników najemnych i reprezentowanej przez wolne zawody i kadry urzędnicze inteligencji. Pod groźbą rozruchów chłopskich przeprowadzono reformy agrarne, likwidujące pańszczyznę i inne ciężary feudalne, a chłopi uzyskali pełną własność części posiadanej dotąd ziemi, co otwierało drogę do rozwoju kapitalizmu jeszcze w rolnictwie. Lata 1815-1864 to okres rozwoju nauki i pojawiania się nowych wynalazków zmieniających życie codzienne ludzi. Zastosowanie maszyny parowej w różnorodnych dziedzinach przemysłu, a także w komunikacji wodnej i lądowej umożliwiło powiększenie produkcji przemysłowej i usprawnienie przemieszczania się ludzi, a także transportu towarów na kontynencie europejskim, jak także ułatwiło penetrację gospodarczą i polityczną innych, odległych nawet części świata. Wynalazek telegrafu zwiększył szybkość obiegu danych, a wynalazek fotografii - możliwości bardziej skrupulatnego przekazywania wiadomości o świecie i rozgrywających się wydarzeniach. Węgiel, wypierając drewno, stawał się stopniowo głównym nośnikiem energii, a górnictwo węglowe - źródłem bogactwa i podstawą postępu gospodarczego. Europa odgrywała w tym czasie rolę przodującą; trwała też jej ekspansja na inne kontynenty. Na skutek rozwoju terytoriów zamorskich i rywalizacji mocarstw kurczyły się posiadłości starszych imperiów kolonialnych - Hiszpanii, Portugalii i Holandii, jednocześnie jednak rozrastały się imperia brytyjskie i francuskie i azjatyckie posiadłości carskiej Rosji. Wzrastała rola gospodarcza i polityczna państw kontynentu amerykańskiego, równocześnie Stanów Zjednoczonych, jak i nowo powstałych państw latynoamerykańskich. W przyspieszonym tempie rozszerzała się liczba ludności świata, co już u schyłku XVIII wieku powodowało niepokój u brytyjskiego ekonomisty Thomasa Roberta Malthusa, jednak ów wzrost demograficzny nie był równomierny.
Migracje ze wsi do miast i rozwój przemysłu wywoływały rozrost aglomeracji przemysłowych i miejskich i przemieszczanie się ludności, zarówno w samej Europie, jak i na inne kontynenty: do Ameryki, Australii, Afryki i na Syberię (Azja); trwała również migracja chińska do południowo-wschodniej Azji. Rozwijający się kapitalizm wolnokonkurencyjny stopniowo wypierał relikty feudalizmu, najdłużej utrzymującego się w rolnictwie, zwłaszcza wschodnioeuropejskim,, a także w sferze produkcji rzemieślniczej i drobnotowarowej. Wzrastała rola banków, giełdy i spółek akcyjnych dysponujących coraz obszerniejszym kapitałem. Przy ogólnym wzroście wartości wytworzonych dóbr rozszerzały się dysproporcje w podziale dochodów. Rosły fortuny właścicieli środków produkcji, natomiast pokaźnie wolniej ulepszała się sytuacja materialna robotników przemysłowych i rolnych, co wywoływało wzrost napięć społecznych i antagonizmów klasowych. Na tym tle rodziły się świeże idee i doktryny. Liberalizm ekonomiczny i polityczny - podważający i krytykujący feudalizm i reżimy absolutystyczne, lansujący parlamentaryzm i pewną demokratyzację społeczeństwa - był coraz mocniej krytykowany poprzez ugrupowania lewicowe, socjalistów utopijnych, marksistów i anarchistów. W Europie i Ameryce Łacińskiej rozprzestrzeniały się idee bezprecedensowe, a wzrost świadomości narodowej rozbudzał dążenia niepodległościowe w państwach dotąd wielonarodowościowych także ożywiał programy zjednoczeniowe u narodów politycznie rozbitych. W Niemczech i Italii wzrastały tendencje zjednoczeniowe, odmiennie zaś wyglądało to w wielonarodowościowej monarchii habsburskiej oraz imperiach rosyjskim i otomańskim, gdzie rozwijały się ruchy niepodległościowe i separatystyczne. Polskie, irlandzkie i węgierskie dążenia niepodległościowe, podobnie jak kwestia wschodnia, związana z permanentnym kryzysem, jaki przeżywała Turcja, odgrywały w stosunkach międzynarodowych lat 1815-1864 znaczną rolę. Pod koniec tego okresu procesy zjednoczeniowe w Italii i Niemczech uległy przyspieszeniu, co w szerokim stopniu wpłynęło na zmiany układu sił w Europie i na rozwój nacjonalizmów w głównych państwach kontynentu. Priorytetowe traktowanie własnych interesów narodowych stopniowo odsuwało w cień standardowe dla lat 20., 30. I 40. XIX wieku poczucie solidarności, jakie uwidaczniało się w społeczeństwach europejskich w stosunku do ruchów bezprecedensowych i niepodległościowych innych narodów. W sposób dotkliwy odczuli to zwłaszcza Polacy, gdy zawiodły ich nadzieje na interwencję zagraniczną w czasie powstań w latach 1830-1831 i 1863-1864.
Cywilizacja i kultura europejska odgrywała w prezentowanym okresie dominującą rolę. Wzrastało znaczenie stolic dużych mocarstw: Paryża, Londynu, Wiednia, Berlina, Petersburga; pokaźne wpływy kulturalne miały na dodatek niektóre mniejsze ośrodki: Monachium, Drezno, Heidelberg, Weimar, Mediolan, Florencja, Wenecja, Rzym, Neapol, Amsterdam, Bruksela, Madryt, Barcelona, a w Europie Środkowej i Wschodniej: Praga, Warszawa, Kraków, Moskwa, Kijów, Konstantynopol. Wzrosła rola uniwersytetów i akademii nauk, a także uczonych i elit intelektualnych. W literaturze panował początkowo klasycyzm, atakowany przez romantyzm, a ten z kolei poddany pozostał krytyce przez pozytywizm i realizm. Architekturę klasycystyczną wypierały stopniowo neostyle: neogotyk, neorenesans, neobarok. W sztukach plastycznych klasycyzm był zwalczany przez kolorystów, nawiązujących do renesansowych mistrzów weneckich; pod względem tematycznym w malarstwie panował przez kilka dziesięcioleci historyzm. Ewolucję przeżywał teatr dramatyczny, coraz bardziej popularne stawały się opera i balet, a twórczość muzyczna osiągnęła niezwykle wysoki poziom. Następowało upowszechnienie książek i czasopism, rosły ich nakłady oraz ilość wydawanych tytułów. Dziennikarze odgrywali w społeczeństwach coraz poważniejszą rolę opiniotwórczą i polityczną. Cywilizacja, nauka i kultura europejska promieniowały na inne kontynenty, zwłaszcza na obie Ameryki, a także na Daleki Wschód i do Afryki.