Warszawskie synagogi. Na tropie tajemnic JAROSŁAW ZIELIŃSKI

Rozwiązywanie zagadek związanych z żydowskimi domami modlitwy w Warszawie wymaga unikatowego wysiłku z powodu niemal doszczętnego unicestwienia w trakcie II wojny światowej niemal pięciuset takich obiektów - od okazałych synagog do skromnych pomieszczeń w prywatnych domach.

Po większości modlitewni nie pozostało nic poza adresem odnotowanym w zbiorczych zestawieniach. Na gruntach największej przedwojennej dzielnicy żydowskiej wyrosła nowa dzielnica - Muranów, bloki mieszkalne tworzą zupełnie odmienny układ od dawnych kamienic, a sporo ulic zmieniło swój bieg.

W innych dzielnicach, istotnie na Pradze, przetrwało wprawdzie mnóstwo starych budynków, ale opuszczone sale modlitwy zostały przebudowane na inne cele i utraciły wcześniejszy wygląd. Wszystkie te miejsca modlitw były fotografowane istotnie rzadko, więc poza okazjonalnymi tego rodzaju zapisami badaczom pozostawały do dyspozycji nieliczne dokumenty źródłowe, relacje prasowe, a także literatura wspomnieniowa.

Te pola badawcze zostały już niemal do końca wyeksploatowane, co pozwoliło wyjaśnić mnóstwo kwestii,równocześnie ukazało, jak bezradna bywa nauka wobec ogromu Zagłady. Książka Jarosława Zielińskiego Warszawskie synagogi.

Na tropie tajemnic kontynuuje wątki podjęte w dziele Eleonory Bergman, która zbadała wszystkie dostępne przed laty źródła i opracowania, wytwarzając najpełniejszą w dziejach varsavianistyki panoramę stołecznych modlitewni.

Od tego czasu badacze zyskali jednak łatwiejszy dostęp do materiałów wcześniej niemal niewykorzystywanych - fotoplanów, zdjęć lotniczych i szczegółowych opracowań kartograficznych, a także fotografii (przede wszystkim niemieckich), które nieprzerwanie pojawiają się na aukcjach internetowych.

Wszystkie te narzędzia zostały użyte w tej książce, dzięki czemu udało się dokonać znaczącej weryfikacji wiedzy na temat wielu synagog, których wygląd, a nawet staranniejsza lokalizacja w obrębie danej posesji nie były dotychczas znane.

Opracowanie nie jest szczegółowym zestawieniem wszystkich domów modlitwy, ale - poza wstępnym przeglądem obiektów najważniejszych - pokazuje te, o których można powiedzieć cokolwiek więcej aniżeli dotychczas.