Geografia historyczna

Geografia fizyczna podaje przegląd warunków danych pewnemu krajowi od przyrody, a historyczna poucza, jak sobie człowiek wśród tych warunków radził i jakie piętno wycisnął na ziemi swą działalnością historyczną.

Trwała i wydatna praca pokoleń pozostawia po sobie pewne ślady, które dla potomnych stają się pomnikami historycznymi, stanowiąc zarazem nader ważne źródło do poznania dziejów, na równi z kronikami, aktami i dokumentami.

Brak t. Zw. Monumentalnych zabytków dziejowych jest ciężkim aktem oskarżenia wobec historii dla narodu, który ich po sobie nie pozostawił. Dzikie hordy nie utrwalają śladów swojego pochodu żadnymi zabytkami historycznymi.

Czym wyższa cywilizacja, tym więcej pozostanie po niej trwałych pomników, gdyż społeczność taka ma dużo potrzeb, a wśród nich zwykle owe potrzeby znakomite, które zaspakaja dziełami sztuki; górują więc nad jej miastami genialne świątynie, a świadectwem ładu społecznego są stare gmachy publiczne.

korzystne to świadectwo, jeżeli one przewyższają starannością i wspaniałością budownictwa prywatne mieszkania obywateli, a źle się dzieje, gdzie nastaje stosunek odwrotny. Duże są pod tym względem różnice nie tylko pomiędzy narodem a narodem, lecz też pomiędzy różnymi pokoleniami jednego i tego samego narodu; jedno pokolenie dodaje więcej, a drugie mniej do tego skarbca pamiątek.

Nie wystarcza obliczyć liczba i uwzględnić jakość owych pomników. Sprawiedliwość wymaga, by żądać od każdego w miarę jego możności, i wypadnie nieraz więcej chwały dla tych, którzy mniej wprawdzie dali, ale sumiennie według swoich sił, niżeli dla takich, którzy dali wszakże niemało, ale znalazłszy się w szczęśliwych warunkach, mogli byli dać jeszcze więcej.

Fragment eseju