Geografia historyczna

Geografia fizyczna podaje przegląd warunków danych pewnemu krajowi od przyrody, a historyczna poucza, jak sobie człowiek wśród tych warunków radził i jakie piętno wycisnął na ziemi swą działalnością historyczną. Trwała i wydatna praca pokoleń pozostawia po sobie pewne ślady, które dla potomnych stają się pomnikami historycznymi, stanowiąc zarazem nader ważne źródło do poznania dziejów, na równi z kronikami, aktami i dokumentami. Brak t. Zw. Monumentalnych zabytków dziejowych jest ciężkim aktem oskarżenia wobec historii dla narodu, który ich po sobie nie pozostawił. Dzikie hordy nie utrwalają śladów swego pochodu żadnymi zabytkami historycznymi. Czym wyższa cywilizacja, tym więcej pozostanie po niej trwałych pomników, gdyż społeczność taka ma sporo potrzeb, a wśród nich z reguły owe potrzeby idealne, które zaspakaja dziełami sztuki; górują więc nad jej miastami znakomite świątynie, a świadectwem ładu społecznego są stare gmachy publiczne. Korzystne to świadectwo, jeżeli one przewyższają precyzyjnością i wspaniałością budownictwa prywatne mieszkania obywateli, a źle się dzieje, gdzie nastaje stosunek odwrotny. Szerokie są pod tym względem różnice nie tylko pomiędzy narodem a narodem, ale też pomiędzy najróżniejszymi pokoleniami jednego i tego samego narodu; jedno pokolenie dodaje więcej, a drugie mniej do tego skarbca pamiątek. Nie wystarcza obliczyć ilość i uwzględnić jakość owych pomników. Sprawiedliwość wymaga, aby żądać od każdego w miarę jego możności, i wypadnie niejednokrotnie więcej chwały dla tych, którzy mniej wprawdzie dali, lecz sumiennie według swych sił, niżeli dla takich, którzy dali wszakże sporo, lecz znalazłszy się w szczęśliwych warunkach, mogli byli dać jeszcze więcej." fragment Powyższy opis pochodzi od wydawcy.