Wojna - męskość - literatura

Książka, którą przedkładam życzliwej uwadze czytelników, składa się z dwóch części. Obie dotyczą tego samego zagadnienia – związku między wojną a męskością. Materiału do analiz dostarcza z reguły literatura.

Stąd tytuł tej rozprawy, który nie rości sobie pretensji do opracowania monograficznego (przy tak sformułowanym zagadnieniu chyba niemożliwego do zrealizowania), tylko raczej pretenduje do wstępnych rozpoznań, dotyczących zresztą przeważnie literatury polskiej.

W pierwszej części książki, zatytułowanej Mity i ideologie, najpierw wyjaśniam, jak jest rozumiana kategoria męskości w ujęciu socjologicznym i antropologicznym. Nauki społeczne jako pierwsze zwróciły uwagę na to, że społeczeństwa tworzą normy dotyczące jednocześnie kobiecości, jak i męskości.

Mężczyźni przeznaczeni do ról wojowniczych i instrumentalnych „musieli być zadziorni, bezwzględni i racjonalnie myślący"10. Te atrybuty wyraźnie odróżniały ich od – traktowanych w tak samo stereotypowy sposób – łagodnych, empatycznych i reagujących emocjonalnie pań.

„Wyrabianie" męskości dokonywało się niejednokrotnie na drodze wspólnotowych, inicjacyjnych rytuałów, w których młodych adeptów poddawano wyrafinowanym testom sprawdzającym ich niepodatność na fizyczny ból i psychiczny stres.

Wojna jako zdarzenie kulturowe stanowiła w większości społeczeństw podstawowy sposób socjalizacji mężczyzn. Temu były podporządkowane ideologie plemienne, wspólnotowe, państwowe, narodowe, klasowe itp.

W części drugiej książki, zatytułowanej Konfrontacje, przyglądam się wybranej twórczości literackiej powstającej w okupowanej Polsce i stanowiącej zapis męskiego doświadczenia wojny. Bojarskiego, Gajcego, Baczyńskiego (o których piszę więcej) i Stroińskiego i Trzebińskiego (o których piszę mniej) łączy przynależność do pokolenia wojennego, czyli ludzi urodzonych w okolicach roku 1920.

Ich dorastanie do wieku męskiego dokonywało się w odniesieniu do konwencjonalnego polskiego męskiego etosu żołnierskiego. Na kształtowanie się ich męskiej tożsamości wpływ miały takie czynniki, jak rodzinne przykłady przodków, ideały wychowawcze propagowane poprzez sanacyjną oświatę, przekazywane w szkole i w domu wzory literackie, popularne piosenki żołnierskie, reakcja na militarną klęskę we wrześniu 1939 roku, lektury pokoleniowe (np.

Kamienie na szaniec Kamińskiego). Wreszcie – ich bezpośredni udział w akcjach sabotażowych, dywersyjnych i zbrojnych. Omawianych w tej książce autorów zespaja ze sobą także to, że byli poetami, nie wyłącznie, bo parali się zróżnicowanymi rodzajami twórczości literackiej, lecz z rolą poety – potężnie zmitologizowaną w polskiej tradycji kulturowej – identyfikowali się najszczególniej.

W ich twórczości daje się zauważyć konflikt męskiej tożsamości pomiędzy tymi dwiema społecznymi rolami – poety i żołnierza. Próbuję się także przyjrzeć zarysowującej się w twórczości tych autorów relacji między żołnierską męskością a „cywilną" kobiecością.

Posługuję się w całej pracy takimi pojęciami, jak Maska Męskości Żołnierskiej, Mechanizm Rozłączenia, Męski Kompleks Słabości, Obietnica Prawdziwej Męskości. Mają one w zamyśle posłużyć konceptualizacji omawianej problematyki.

spośród nich najważniejsze wydaje mi się pojęcie Ideologicznej Triady, spajającej ze sobą takie pojęcia, jak wojna, męskość i bohaterstwo. (Fragment Wstępu)