Fitopatologia leśna (E-book)

Podręcznik akademicki Fitopatologia leśna wybitnego uczonego prof. Dr. Karola Mańki (1915–2003), który ukazał się w 1960 r. Nakładem Państwowego Wydawnictwa Rolniczego i Leśnego (PWRiL), był pierwszym tego typu opracowaniem w historii polskich nauk leśnych. Obfite zainteresowanie i zapotrzebowanie środowiska leśników praktyków i studentów kształcących się do pełnienia tego zawodu wpływały na przygotowywane kolejne wydania uzupełniane, a także aktualizowane (II – 1976, III – 1981, IV – 1992, V – 1998, VI – 2005). Poprzez ponad pół wieku podręcznik korzystnie służył studentom leśnictwa, leśnikom pracującym w lasach własności Skarbu Państwa, pracownikom Zespołów Ochrony Lasu – specjalistycznych służb Lasów Państwowych, osobom zatrudnionym w instytucjach i urzędach odpowiedzialnych za stan zdrowotny i sanitarny zieleni w miastach i osiedlach, w przeróżnego rodzaju zadrzewieniach oraz służbie ochrony przyrody. Był źródłem wiedzy o chorobach drzew leśnych i parkowych bardzo przydatnym, rzetelnym, na wysokim poziomie naukowym. Opisywał symptomy i sprawców chorób, zwykle infekcyjnych, warunki sprzyjające ich i metody i środki uniemożliwiania i zwalczania. Nowy, wieloautorski podręcznik akademicki Fitopatologia leśna kontynuuje koncepcję merytoryczną i ideową poprzednich wydań, jest oparty na współczesnej wiedzy naukowej zawartej w polskich i zagranicznych publikacjach, na doświadczeniu ergonomicznym fitopatologów, bogato ilustrowany, przygotowany poprzez liczny zespół pracowników naukowych – specjalistów zajmujących się zróżnicowanymi aspektami teoretycznymi i ergonomicznymi chorób drzew, reprezentujących większość placówek naukowych w kraju. Gromadzi wiedzę o etiologii i symptomologii, a także metodach i środkach wykorzystywanych w profilaktyce i terapii infekcyjnych chorób drzew leśnych, parkowych i drzewiastych roślin dekoracyjnych oraz z zakresu chorób i uszkodzeń drzew powodowanych przez rozmaite czynniki abiotyczne i antropogeniczne. Stanowczo cenne i pożyteczne dla leśników, a także służb ochrony lasu i przyrody mogą być informacje o nowych chorobach, które dopiero niedawno pojawiły się w naszych lasach oraz o groźnych chorobach, dotkliwie niszczących drzewostany w ekosystemach leśnych Europy, niekiedy w formie rozległych epifitoz, które z wielkim prawdopodobieństwem mogą w dodatku wystąpić w polskich lasach i na terenach zadrzewionych. Podręcznik składa się z dwóch części. Część pierwszą – ogólną (osiem rozdziałów) poświęcono w głównej mierze zagadnieniom symptomów (objawów) chorób i ich sprawcom, uwarunkowaniom przebiegu cyklu chorobowego, ochronie przed chorobami (profilaktyka i terapia) oraz historii fitopatologii leśnej. Część druga – szczegółowa (13 rozdziałów) obejmuje opisy chorób owoców i nasion, kiełków i siewek, igieł i liści, gałęzi drzew iglastych i liściastych, pni drzew, korzeni i chorób o charakterze systemicznym i wieloczynnikowym oraz problematykę mykoryz, zgnilizn i przebarwień drewna. Poszczególne choroby drzew występują z bardzo najróżniejszą częstością, a także mają przeróżne znaczenie gospodarcze i ekologiczne. Na przykład obszernie opisano i zilustrowano hubę korzeni, opieńkową zgniliznę korzeni czy osutkę sosny, ponieważ występują powszechnie na rozległych obszarach lasów, a także powodują wymierne szkody i straty w gospodarstwie leśnym. Natomiast mniej szczegółowo omówiono choroby występujące rzadko albo o śladowej destrukcyjności, jak rdza złotawa świerka, wirusowa mozaika liści topoli, bakteryjna plamistość liści i pędów morwy. Systematykę grzybów, najczęstszych sprawców chorób drzew, przyjęto za „Dictionary of the fungi" (Kirk i in. 2008). Łacińskie i polskie nazwy grzybów stosowano według tzw. List krytycznych: wielkoowocnikowe podstawkowe (Wojewoda 2003), wielkoowocnikowe workowe (Chmiel 2003), grzyby mikroskopijne (Mułenko i in. 2008), porosty i grzyby naporostowe (Fałtynowicz 2003), śluzowce (Drozdowska i in. 2003). Wszystkie nazwy łacińskie grzybów były weryfikowane według Index Fungorum – current name (internet), chociaż w tekście podręcznika podawano w dodatku synonimy, nazwy grzybów wcześniej stosowane, dobrze znane i utrwalone w środowisku zawodowym leśników. Przedstawiono świeże, niedawno nadane nazwy grzybów, powstałe na podstawie badań z zakresu genetyki z wykorzystaniem metod biologii molekularnej, które nad wyraz się rozwijają, przynosząc szerokie zmiany w nazewnictwie (nomenklaturze) i ich przynależności systematycznej. Dotyczy to też niektórych grzybów, które według współczesnej wiedzy okazują się tzw. Gatunkami zbiorowymi, składającymi się z oddzielnych gatunków, z uwzględnieniem wyników badan genetycznych i szczegółowej wiedzy morfologicznej i organicznej. Na przykład takimi są Armillaria mellea s.l., a także Heterobasidion annosum s.l. (s.l. = sensu lato; w dawnym, szerokim znaczeniu), składające się z nowych, wyróznionych gatunków, które po nazwie łacińskiej oznaczamy s.s. (s.s. = sensu stricto; w nowym, wąskim znaczeniu). W opisie sprawców chorób korzystano na dodatek z wiedzy zawartej w licznych tomach serii „Grzyby (Mycota)" przygotowanej poprzez Instytut Botaniki Polskiej Akademii Nauk i wydanej poprzez Państwowe Wydawnictwo Naukowe (PWN). Nazwy roślin gospodarzy chorób przytoczono za „Krytyczną listą roślin naczyniowych Polski" (Mirek i in. 2002). Podano nazwy chorób drzew od dawna wykorzystywane w fitopatologii leśnej i praktyce leśnej, niejednokrotnie odzwierciedlające character symptomów albo określone cechy sprawców. Korzystano dodatkowo z dotychczasowych opracowań Sekcji Nazewnictwa Polskiego Towarzystwa Fitopatologicznego. W podręczniku starano się podawać utrwalone angielskie nazwy chorób drzew, by ułatwić uczącym się fitopatologii leśnej dotarcie do informacji we współczesnej światowej literaturze i w zasobach internetowych. Niektóre choroby drzew ujawniają się i wykazują destrukcyjność równocześnie na rozmaitych częściach i organach drzew, np. Liściach i gałęziach, korzeniach i pniach. W takich sytuacjach były opisywane szczegółowiej w rozdziałach poświęconych chorobom tych części drzew, wobec których przejawiają pokaźniejszą krzywdzącość, na których generują podobne uszkodzenia i straty oraz wymagają podobnych metod zapobiegania i zwalczania. Wykazy zalecanych środków ochrony roślin (pestycydów), także broniących przed grzybami chorobotwórczymi (fungicydy), ulegają zmianom ze względu na stałe syntezowanie i produkowanie nowych, bardziej selektywnych i efektywnych. Ich wykorzystywanie podlega rygorystycznemu ustawodawstwu krajowemu i unijnemu. Bezustannie jest badana ich zgubność dla ludzi i zwierząt i całego środowiska przyrodniczego. Typowo w opracowaniu nie przedstawiono ich szczegółowych wykazów nazw handlowych, rekomendacji i zaleceń w chemicznej metodzie ochrony przed określonymi chorobami drzew. Od dawna bowiem Instytut Badawczy Leśnictwa przygotowuje corocznie adekwatny komplet preparatów, zgodny z najnowszym wykazem środków dopuszczonych do używania w Lasach Państwowych i w lasach, które wyróżniają inne formy własności. Na przykład ostatnie opracowanie nosi tytuł „Środki ochrony roślin i produkty biobójcze do użytkowania w roku 2023". Zawiera wykaz preparatów, które należy i można stosować w praktyce, łącznie z zasadami zawartymi w aktualnie obowiązującej „Instrukcji ochrony lasu". Dobrześć wykorzystywania pestycydów w gospodarstwach leśnych ma prawo i obowiązek kontrolować Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN). Załączony duży wykaz cytowanej i wykorzystanej w podręczniku literatury – tej dawnej i najnowszej – umożliwi zainteresowanym czytelnikom szczegółowe poszerzenie wiedzy o potężnych chorobach drzew, znajdującej się w publikacjach źródłowych. Skorowidz rzeczowy powinien ułatwić odnalezienie danych o poszczególnych chorobach i zagadnieniach fitopatologicznych omówionych w kilku podrozdziałach podręcznika. Zestawiono tylko nazwy chorób, łacińskie i polskie nazwy patogenów oraz ważniejsze pojęcia i terminy związane z problematyką prezentowaną w podręczniku. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu dołożyło wszelkich starań, żeby ten podręcznik akademicki był przygotowany i wydany na najkorzystniejszym poziomie naukowym i edytorskim. Serdecznie dziękujemy wszystkim współautorom za opracowanie poszczególnych rozdziałów i podrozdziałów, a prof. UPP dr. Hab. Władysławowi Danielewiczowi za przypasowanie nazw botanicznych do najnowszych ujęć taksonomicznych. Jesteśmy wdzięczni recenzentowi, prof. Dr. Hab. Zbigniewowi Sierocie za wnikliwe uwagi i sugestie. Małgorzata Mańka, Andrzej Grzywacz